TED2011
David Christian: The history of our world in 18 minutes
دەیڤد کریستیان: مێژووی جیهانەکەمان لە ١٨ خولەکدا
Filmed:
Readability: 4.7
10,836,002 views
بە ڕوونکردنەوەیەکی وێنەیی بێهاوتا، دەیڤد کریستیان مێژووی تەواوەتی گەردوون دەگێڕێتەوە، لە تەقینەوە گەورەکەوە بۆ درووستبوونی ئینتەرنێت، لە ١٨ خولەکدا. ئەمە "مێژووی گەورەیە": تێڕوانینێکی ڕووناکبیرانە لە گۆشەیەکی فراوانەوە بۆ ژیان و مرۆڤایەتی، لە ماوە کورتەکەی خۆماندا لە تەمەنی گەردووندا.
David Christian - Historian
David Christian teaches an ambitious world history course that tells the tale of the entire universe -- from the Big Bang 13 billion years ago to present day. Full bio
David Christian teaches an ambitious world history course that tells the tale of the entire universe -- from the Big Bang 13 billion years ago to present day. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:15
First, a video.
0
0
3000
یەکەم، ڤیدیۆیەک.
00:24
(Video) Yes, it is a scrambled egg.
1
9000
3000
بەڵێ، هێلکەی تێکدراوە.
00:28
But as you look at it,
2
13000
2000
بەڵام کە سەیری ئەکەن،
00:30
I hope you'll begin to feel
3
15000
2000
هیوادارم کەمێک هەستتان
بە شتێکی نائاسایی کردبێت.
بە شتێکی نائاسایی کردبێت.
00:32
just slightly uneasy.
4
17000
3000
00:36
Because you may notice that what's actually happening
5
21000
3000
چونکە لەوانەیە تێبینی ئەوە بکەن
کە ڕووئەیات و ئەوەش
کە ڕووئەیات و ئەوەش
00:39
is that the egg is unscrambling itself.
6
24000
3000
ئەوەیە کە هێلکەکە خۆی چاکدەکاتەوە.
00:42
And you'll now see the yolk and the white have separated.
7
27000
2000
ئێستاش ئەبینیت زەردێنەکە و
سپێنەکە لەیەک جیابوونەتەوە.
سپێنەکە لەیەک جیابوونەتەوە.
00:44
And now they're going to be poured back into the egg.
8
29000
3000
ئێستا دووبارە ئەچنەوە ناو هێلکەکە.
00:47
And we all know in our heart of hearts
9
32000
3000
هەمووشمان لە ناخی دڵمانەوە دەزانین
00:50
that this is not the way the universe works.
10
35000
3000
گەردوون بەم شێوەیە کار ناکات.
00:54
A scrambled egg is mush -- tasty mush -- but it's mush.
11
39000
3000
هێلکەیەکی تێکدراو دەڵەمەیە --
دەڵەمەیەکی بەتام -- بەڵام دەڵەمەیە.
دەڵەمەیەکی بەتام -- بەڵام دەڵەمەیە.
00:57
An egg is a beautiful, sophisticated thing
12
42000
3000
هێلکە شتێکی جوان و ئاڵۆزە
01:00
that can create even more sophisticated things,
13
45000
2000
کە دەتوانێت شتی ئاڵۆزتریش درووستکات،
01:02
such as chickens.
14
47000
2000
بۆ نموونە مریشک.
01:04
And we know in our heart of hearts
15
49000
2000
لە ناخی دڵیشمانەوە دەزانین
01:06
that the universe does not travel
16
51000
2000
کە گەردوون لە دەڵەمەوە ناچێت
بەرەو ئاڵۆزبوون.
بەرەو ئاڵۆزبوون.
01:08
from mush to complexity.
17
53000
2000
01:10
In fact, this gut instinct
18
55000
2000
ڕاستییەکەی، ئەمە غەریزەیە
01:12
is reflected in one of the most fundamental laws of physics,
19
57000
3000
لەناو یەکێک لە بنچینەییترین یاساکانی
فیزیادا ڕەنگدەداتەوە،
فیزیادا ڕەنگدەداتەوە،
01:15
the second law of thermodynamics, or the law of entropy.
20
60000
3000
دووەم یاسای جوڵەی گەرمی، یان
یاسای ئینترۆپی.
یاسای ئینترۆپی.
01:18
What that says basically
21
63000
2000
ئەوەی بە شێوەیەکی بنچینەیی دەیڵێت
01:20
is that the general tendency of the universe
22
65000
3000
ئەوەیە کە مەیلێکی گشتی هەیە
بۆ گەردوون بۆ ئەوەی
بۆ گەردوون بۆ ئەوەی
01:23
is to move from order
23
68000
2000
لە ڕێکخستن و یەکپارچەییەوە
01:25
and structure
24
70000
2000
01:27
to lack of order, lack of structure --
25
72000
2000
بڕوات بەرەو نەبوونی ڕێکخستن، و
نەبوونی یەکپارچەیی --
نەبوونی یەکپارچەیی --
01:29
in fact, to mush.
26
74000
2000
ڕاستییەکەی، بەرەو دەڵەمە.
01:31
And that's why that video
27
76000
2000
لەبەر ئەوەش هەست ئەکەیت
ئەو ڤیدیۆیە کەمێک سەیر بێت.
ئەو ڤیدیۆیە کەمێک سەیر بێت.
01:33
feels a bit strange.
28
78000
2000
01:35
And yet,
29
80000
2000
لەگەڵ ئەوەشدا، سەیری
چواردەورمان بکەن.
چواردەورمان بکەن.
01:37
look around us.
30
82000
2000
01:39
What we see around us
31
84000
2000
ئەوەی لە چواردەوری خۆماندا
دەیبینن ئاڵۆزییەکی سەرسوڕهێنەرە.
دەیبینن ئاڵۆزییەکی سەرسوڕهێنەرە.
01:41
is staggering complexity.
32
86000
2000
01:43
Eric Beinhocker estimates that in New York City alone,
33
88000
3000
ئیریک بینهۆکەر دەیخەمڵێنێت کە
تەنیا لە شاری نیو یۆرک،
تەنیا لە شاری نیو یۆرک،
01:46
there are some 10 billion SKUs, or distinct commodities, being traded.
34
91000
4000
ئاڵوگۆڕی بازرگانی بە ١٠ ملیار
جۆری کاڵاوە دەکرێت.
جۆری کاڵاوە دەکرێت.
01:50
That's hundreds of times as many species
35
95000
3000
ئەوە سەدان هێندەی جۆرە
بوونەوەرەکانی سەر زەوییە. و
بوونەوەرەکانی سەر زەوییە. و
01:53
as there are on Earth.
36
98000
2000
01:55
And they're being traded by a species
37
100000
2000
لەلایەن جۆرە بوونەوەرێکەوە ئاڵوگۆڕیان
پێدەکرێت کە ژمارەیان حەوت ملیارە،
پێدەکرێت کە ژمارەیان حەوت ملیارە،
01:57
of almost seven billion individuals,
38
102000
2000
01:59
who are linked by trade, travel, and the Internet
39
104000
3000
بە بازرگانی، گەشتکردن، و
ئینتەرنێت پێکەوە بەستراونەتەوە
ئینتەرنێت پێکەوە بەستراونەتەوە
02:02
into a global system
40
107000
2000
بۆ ناو سیستمێکی جیهانی خاوەن
ئاڵۆزییەکی مەزن.
ئاڵۆزییەکی مەزن.
02:04
of stupendous complexity.
41
109000
3000
02:07
So here's a great puzzle:
42
112000
2000
کەواتە ئەمە مەتەڵە گەورەکەیە:
02:09
in a universe
43
114000
2000
لە گەردوونێکدا کە یاسای دووەمی
جوڵەی گەرمی حوکم دەکات،
جوڵەی گەرمی حوکم دەکات،
02:11
ruled by the second law of thermodynamics,
44
116000
3000
02:14
how is it possible
45
119000
2000
چۆن دەکرێت
02:16
to generate the sort of complexity I've described,
46
121000
3000
ئەو جۆرە ئاڵۆزییە درووست ببێت
کە من پێشتر باسم کرد،
کە من پێشتر باسم کرد،
02:19
the sort of complexity represented by you and me
47
124000
3000
جۆرە ئاڵۆزییەکانی من و ئێوە و
02:22
and the convention center?
48
127000
3000
سەنتەری کۆنگرەکان نوێنەرایەتی دەکەین؟
02:25
Well, the answer seems to be,
49
130000
3000
لەوانەیە وەڵامەکە ئەمە بێت،
گەردوون دەتوانێت ئاڵۆزی درووست بکات،
02:28
the universe can create complexity,
50
133000
3000
02:31
but with great difficulty.
51
136000
2000
بەڵام بە ئاستەنگییەکی زۆر.
02:33
In pockets,
52
138000
2000
لە گیرفانەکاندا،
ئەو شتە دەرکەوت کە هاوپیشەکەم،
فرێد، سپایەر،
فرێد، سپایەر،
02:35
there appear what my colleague, Fred Spier,
53
140000
2000
02:37
calls "Goldilocks conditions" --
54
142000
2000
پێی دەڵێت "هەلومەرجە مامناوەندەکان" --
02:39
not too hot, not too cold,
55
144000
2000
زۆر گەرم نا، زۆر سارد نا،
02:41
just right for the creation of complexity.
56
146000
3000
گونجاو بۆ درووستکردنی ئاڵۆزی. و
02:44
And slightly more complex things appear.
57
149000
2000
کەمێک شتی ئاڵۆزتر دەردەکەون. و
02:46
And where you have slightly more complex things,
58
151000
2000
ئەگەر هەندێک شتی کەمێک
ئاڵۆزتریشت دەستکەوێت،
ئاڵۆزتریشت دەستکەوێت،
02:48
you can get slightly more complex things.
59
153000
2000
دەتوانی شتی کەمێک ئاڵۆزتریشت دەستکەوێت.
02:50
And in this way, complexity builds
60
155000
3000
بەم شێوەیەش، ئاڵۆزی قۆناغ
بە قۆناغ بنیات دەنرێت.
بە قۆناغ بنیات دەنرێت.
02:53
stage by stage.
61
158000
2000
02:55
Each stage is magical
62
160000
3000
هەر قۆناغێک جادووگەرییە
02:58
because it creates the impression of something utterly new
63
163000
3000
چونکە ئەو تێڕوانینە درووست دەکات
کە شتێکی تەواو نوێ
کە شتێکی تەواو نوێ
03:01
appearing almost out of nowhere in the universe.
64
166000
3000
هەر لەخۆوە لە گەردووندا دەردەکەوێت.
03:04
We refer in big history to these moments
65
169000
2000
لە مێژووی گەورەدا بەو ساتانە دەڵێین
ساتەکانی سەرەتان.
ساتەکانی سەرەتان.
03:06
as threshold moments.
66
171000
2000
03:08
And at each threshold,
67
173000
2000
لە هەر سەرەتایەکیشدا، بەردەوامی
قورستر دەبێت.
قورستر دەبێت.
03:10
the going gets tougher.
68
175000
2000
03:12
The complex things get more fragile,
69
177000
3000
شتە ئاڵۆزەکان ناسکتر دەبن،
03:15
more vulnerable;
70
180000
2000
بێ بەرگریتر دەبن؛
03:17
the Goldilocks conditions get more stringent,
71
182000
3000
هەلومەرجە مامناوەندەکان توندتر دەبن، و
03:20
and it's more difficult
72
185000
2000
درووستکردنی ئاڵۆزی قورستر دەبێت.
03:22
to create complexity.
73
187000
2000
03:24
Now, we, as extremely complex creatures,
74
189000
3000
ئێستا، ئێمە، وەک بوونەوەری زۆر ئاڵۆز،
03:27
desperately need to know this story
75
192000
3000
زۆر بە حەسرەتین چیرۆکی ئەوە بزانین
03:30
of how the universe creates complexity
76
195000
2000
چۆن گەردوون ئاڵۆزی درووست دەکات
سەرەڕای یاسای دووەم، و
سەرەڕای یاسای دووەم، و
03:32
despite the second law,
77
197000
2000
03:34
and why complexity
78
199000
2000
بۆچی ئاڵۆزی بە واتای ناسکی و
بێبەرگری بوون یەت. و
بێبەرگری بوون یەت. و
03:36
means vulnerability
79
201000
2000
03:38
and fragility.
80
203000
2000
03:40
And that's the story that we tell in big history.
81
205000
3000
ئەوەش چیرۆکەکەیە کە لە مێژووی
گەورەدا دەیگێڕینەوە.
گەورەدا دەیگێڕینەوە.
03:43
But to do it, you have do something
82
208000
2000
بەڵام بۆ ئەوە پێویستە شتێک بکەیت
03:45
that may, at first sight, seem completely impossible.
83
210000
2000
کە لەوانەیە لە یەکەم نیگادا،
تەواو لە مەحاڵ بچێت.
تەواو لە مەحاڵ بچێت.
03:47
You have to survey the whole history of the universe.
84
212000
4000
پێویستە سەرژمێری هەموو مێژووی
گەردوون بکەیت.
گەردوون بکەیت.
03:52
So let's do it.
85
217000
2000
کەواتە با بیکەین.
03:54
(Laughter)
86
219000
2000
(پێکەنین)
با دەستپێکەین بە گێڕانەوەی کات بۆ
03:56
Let's begin by winding the timeline back
87
221000
3000
03:59
13.7 billion years,
88
224000
3000
١٣.٧ ملیار ساڵ لەمەوبەر،
04:02
to the beginning of time.
89
227000
3000
بۆ سەرەتای درووسبوون.
04:12
Around us, there's nothing.
90
237000
2000
بە چواردەورمانەوە، هیچ نییە.
04:14
There's not even time or space.
91
239000
4000
تەنانەت کات یان بۆشایش بوونی نییە.
04:18
Imagine the darkest, emptiest thing you can
92
243000
3000
هەوڵبە تاریکترین و بەتاڵترین
شت بێنیتە بەرچاوت و
شت بێنیتە بەرچاوت و
04:21
and cube it a gazillion times
93
246000
2000
لە تۆپێکدا ملیارەها جار کۆیکەرەوە و
ئەوە ئێمە لەوێداین. و
ئەوە ئێمە لەوێداین. و
04:23
and that's where we are.
94
248000
2000
04:25
And then suddenly,
95
250000
3000
ئینجا لە ناکاو،
04:28
bang! A universe appears, an entire universe.
96
253000
3000
بووم!
گەردوونێک دەردەکەوێت، گەردوونێکی تەواو. و
04:31
And we've crossed our first threshold.
97
256000
2000
یەکەم بەربەستی خۆمان تێپەڕاند.
04:33
The universe is tiny; it's smaller than an atom.
98
258000
2000
گەردوون بچووکە؛
لە گەردێک بچووکترە.
لە گەردێک بچووکترە.
04:35
It's incredibly hot.
99
260000
2000
ئێجگار گەرمە.
04:37
It contains everything that's in today's universe,
100
262000
2000
هەموو شتێکی تێدایە کە لە
گەردوونی ئەمڕۆدا هەیە،
گەردوونی ئەمڕۆدا هەیە،
04:39
so you can imagine, it's busting.
101
264000
2000
بۆیە دەکرێ بیهێنیتە بەرچاوت،
پارچە بووە. و
پارچە بووە. و
04:41
And it's expanding at incredible speed.
102
266000
3000
بە خێراییەکی بێوێنە فراوان دەبێت.
04:44
And at first, it's just a blur,
103
269000
2000
یەکەم جاریش، تەنیا لێڵییەکە،
بەڵام زۆر بەخێرایی شتی ڕوون
لەو لێڵییەدا دەردەکەوێت.
لەو لێڵییەدا دەردەکەوێت.
04:46
but very quickly distinct things begin to appear in that blur.
104
271000
3000
04:49
Within the first second,
105
274000
2000
لە یەکەم چرکەدا،
04:51
energy itself shatters into distinct forces
106
276000
3000
وزە خۆی وردوخاش دەبێت
بۆ چەند هێزێکی جیا
بۆ چەند هێزێکی جیا
04:54
including electromagnetism and gravity.
107
279000
2000
بە هێزی کارۆموغناتیزی و
تاودانیشەوە. و
تاودانیشەوە. و
04:56
And energy does something else quite magical:
108
281000
3000
وزە شتێکی تری جادوگەریش دەکات:
04:59
it congeals to form matter --
109
284000
3000
کۆدەبێتەوە بۆ درووستکردنی ماددە --
05:02
quarks that will create protons
110
287000
2000
کوارکەکانی پرۆتۆنەکان و
05:04
and leptons that include electrons.
111
289000
3000
لێپتۆنەکان درووست دەکەن
کە ئیلیکترۆنەکانیش لەخۆدەگرن.
کە ئیلیکترۆنەکانیش لەخۆدەگرن.
05:07
And all of that happens in the first second.
112
292000
2000
هەموو ئەوەش لە یەکەم چرکەدا ڕوویدا.
05:09
Now we move forward 380,000 years.
113
294000
5000
ئێستا ٣٨٠,٠٠٠ ساڵ دەچینە پێشەوە.
05:14
That's twice as long as humans have been on this planet.
114
299000
3000
ئەوە دوو هێندەی ماوەی هەبوونی
مرۆڤە لەسەر ئەم هەسارەیە. و
مرۆڤە لەسەر ئەم هەسارەیە. و
05:17
And now simple atoms appear
115
302000
3000
ئێستاش گەردیلە سادەکان لە
هایدرۆجین و هیلیۆم دەردەکەون.
هایدرۆجین و هیلیۆم دەردەکەون.
05:20
of hydrogen and helium.
116
305000
3000
05:23
Now I want to pause for a moment,
117
308000
2000
ئێستا ئەمەوێ کەمێک بوەستم،
05:25
380,000 years after the origins of the universe,
118
310000
3000
٣٨٠,٠٠٠ ساڵ دوای سەرەتای گەردوون،
05:28
because we actually know quite a lot
119
313000
2000
چونکە ڕاستییەکەی لەم ساتەدا زۆر شت
دەزانین لەسەر گەردوون.
دەزانین لەسەر گەردوون.
05:30
about the universe at this stage.
120
315000
2000
05:32
We know above all that it was extremely simple.
121
317000
3000
لە سەروو هەموو شتێکەوە ئەزانین
کە شتێکی زۆر سادە بووە.
کە شتێکی زۆر سادە بووە.
05:35
It consisted of huge clouds
122
320000
2000
پێکهاتووە لە هەوری زەبەلاحی
گەردیلەکانی هایدرۆجین و هیلیۆم، و
گەردیلەکانی هایدرۆجین و هیلیۆم، و
05:37
of hydrogen and helium atoms,
123
322000
2000
05:39
and they have no structure.
124
324000
2000
هیچ پێکهاتەیەکیان نەبووە.
05:41
They're really a sort of cosmic mush.
125
326000
3000
جۆرێکە لە دەڵەمەیەکی گەردوونی.
05:44
But that's not completely true.
126
329000
2000
بەڵام ئەوە بە تەواوەتی ڕاست نییە.
05:46
Recent studies
127
331000
2000
توێژینەوە نوێکان
05:48
by satellites such as the WMAP satellite
128
333000
3000
بە مانگە دەستکردەکانی وەک مانگی
دەستکردنی ویماپ
دەستکردنی ویماپ
ئەوەی نیشانداوە، کە لە ڕاستیدا،
05:51
have shown that, in fact, there are just tiny differences in that background.
129
336000
4000
تەنیا جیاوازی زۆر بچووک هەیە
لەو پشتی دیمەنەوە.
لەو پشتی دیمەنەوە.
05:55
What you see here,
130
340000
2000
ئەوەی لێرەدا دەیبینیت،
05:57
the blue areas are about a thousandth of a degree cooler
131
342000
3000
شوێنە شینەکان چەند هەزارپلەیەک
سارد ترن لە
سارد ترن لە
06:00
than the red areas.
132
345000
2000
شوێنە سوورەکان.
06:02
These are tiny differences,
133
347000
2000
ئەمانە جیاوازی بچووکن،
06:04
but it was enough for the universe to move on
134
349000
2000
بەڵام بەس بووە بۆ گەردوون
بۆ ئەوەی بەردەوامبێت
بۆ ئەوەی بەردەوامبێت
06:06
to the next stage of building complexity.
135
351000
2000
بۆ قۆناغی دواتری بنیاتنانی ئاڵۆزی.
06:08
And this is how it works.
136
353000
2000
بەم شێوەیەش کاردەکات.
06:10
Gravity is more powerful
137
355000
3000
هێزی تاودان زیاتر بەهێزتر دەبێت
لە شوێنێکدا شتی زیاتری لێبێت.
لە شوێنێکدا شتی زیاتری لێبێت.
06:13
where there's more stuff.
138
358000
2000
06:15
So where you get slightly denser areas,
139
360000
2000
کەواتە لەکوێدا ناوچەی کەمێک چڕتر هەبێت،
06:17
gravity starts compacting clouds
140
362000
2000
هێزی تاودان دەست دەکات بە کۆکردنەوەی
هەورەکانی گەردیلەی هایدرۆجین و هیلیۆم.
هەورەکانی گەردیلەی هایدرۆجین و هیلیۆم.
06:19
of hydrogen and helium atoms.
141
364000
2000
06:21
So we can imagine the early universe breaking up
142
366000
2000
کەواتە دەکرێ بیهێنینە بەرچاومان سەرەتای
گەردوون ملیۆنەها هەور بووبێت.
گەردوون ملیۆنەها هەور بووبێت.
06:23
into a billion clouds.
143
368000
2000
06:25
And each cloud is compacted,
144
370000
2000
هەر هەورێکیش چڕکرابێتەوە،
06:27
gravity gets more powerful as density increases,
145
372000
3000
هێزی تاودان بەهێزتر بووبێت
لەگەڵ زیادبوونی چڕیدا،
لەگەڵ زیادبوونی چڕیدا،
06:30
the temperature begins to rise at the center of each cloud,
146
375000
2000
پلەی گەرمی دەست دەکات بە
بەرزبوونەوە لە ناوەندی هەر هەورێکدا، و
بەرزبوونەوە لە ناوەندی هەر هەورێکدا، و
06:32
and then, at the center of each cloud,
147
377000
2000
ئینجا لە ناوەڕاستدا،
06:34
the temperature crosses the threshold temperature
148
379000
3000
پلەی گەرمییەکە پلە گەرمییە
لێوارەکە تێدەپەڕێنێتگ
لێوارەکە تێدەپەڕێنێتگ
06:37
of 10 million degrees,
149
382000
2000
کە دە ملیۆن پلەیە،
06:39
protons start to fuse,
150
384000
2000
پرۆتۆنەکان دەست دەکەن بە یەکگرتن،
06:41
there's a huge release of energy,
151
386000
3000
دەردانێکی گەورەی وزە دەبێت، و
06:44
and, bam!
152
389000
2000
ئینجا --
بووم!
06:46
We have our first stars.
153
391000
2000
یەکەمین ئەستێرەکانمان دروستبوون.
06:48
From about 200 million years after the Big Bang,
154
393000
4000
نزیکەی ٢٠٠ ملیۆن ساڵ
دوای تەقینەوە گەورەکە،
دوای تەقینەوە گەورەکە،
06:52
stars begin to appear all through the universe,
155
397000
3000
ئەستێرەکان دەست دەکەن بە
دەرکەوتن بەدرێژایی گەردوون،
دەرکەوتن بەدرێژایی گەردوون،
06:55
billions of them.
156
400000
2000
ملیۆنەها لە ئەستێرەکان. و
06:57
And the universe is now significantly more interesting
157
402000
3000
ئێستاش گەردوون بەشێوەیەکی بەرچاو
سەرنجڕاکێشترە و
سەرنجڕاکێشترە و
07:00
and more complex.
158
405000
3000
ئاڵۆزتریشە.
ئەستێرەکان هەلومەرجی مامناوەندی تر
درووست دەکەن بۆ
درووست دەکەن بۆ
07:03
Stars will create the Goldilocks conditions
159
408000
2000
07:05
for crossing two new thresholds.
160
410000
3000
تێپەڕاندنی دوو لێواری نوێ.
07:08
When very large stars die,
161
413000
2000
کاتێک ئەستێرە زۆر گەورەکان دەپوکێنەوە،
07:10
they create temperatures so high
162
415000
3000
پلەی گەرمی زۆر بەرز درووست دەکەن
07:13
that protons begin to fuse in all sorts of exotic combinations,
163
418000
3000
بەشێوەیەک پرۆتۆنەکان بە چەندین
تێکەڵەی ئاڵۆز و جیا یەکدەگرن،
تێکەڵەی ئاڵۆز و جیا یەکدەگرن،
07:16
to form all the elements of the periodic table.
164
421000
3000
بۆ درووستکردنی هەموو توخمەکانی
سەر خشتەی خولی.
سەر خشتەی خولی.
07:19
If, like me, you're wearing a gold ring,
165
424000
3000
ئەگەر وەک من ئەڵقەیەکی
ئاڵتوونتان لە پەنجەدایە،
ئاڵتوونتان لە پەنجەدایە،
07:22
it was forged in a supernova explosion.
166
427000
3000
ئەوا لە تەقینەوەیەکی گەردوونیدا درووستبووە.
07:25
So now the universe is chemically more complex.
167
430000
3000
کەواتە ئێستا گەردوون لەڕووی
کیمیاییەوە ئاڵۆزترە. و
کیمیاییەوە ئاڵۆزترە. و
07:28
And in a chemically more complex universe,
168
433000
3000
لە گەردوونێکی ئاڵۆزتردا،
07:31
it's possible to make more things.
169
436000
2000
ئەگەری دروستکردنی شتی زیاتر هەیە. و
07:33
And what starts happening
170
438000
2000
ئەوەشی دەست دەکات بە ڕوودان ئەوەیە
لە چواردەوری خۆرە نوێکان،
لە چواردەوری خۆرە نوێکان،
07:35
is that, around young suns,
171
440000
2000
07:37
young stars,
172
442000
2000
ئەستێرە نوێکان،
07:39
all these elements combine, they swirl around,
173
444000
2000
هەموو ئەم توخمانە یەک دەگرن، و
دەخولێنەوە، و
دەخولێنەوە، و
07:41
the energy of the star stirs them around,
174
446000
2000
وزەی ئەستێرەکە دەیانسوڕێنێتەوە،
07:43
they form particles, they form snowflakes,
175
448000
3000
تەنۆلکەکان دروست دەکەن، دانەبەفرەکان
دروست دەکەن، تەپ و تۆزی تەنۆلکەکان،
دروست دەکەن، تەپ و تۆزی تەنۆلکەکان،
07:46
they form little dust motes,
176
451000
2000
07:48
they form rocks, they form asteroids,
177
453000
2000
بەردەکان دروست دەکان،
هەسارۆچکەکان درووست دەکەن و
هەسارۆچکەکان درووست دەکەن و
07:50
and eventually, they form planets and moons.
178
455000
3000
لە ئەنجامدا،
هەسارەکان و مانگەکان درووست دەکەن.
هەسارەکان و مانگەکان درووست دەکەن.
07:53
And that is how our solar system was formed,
179
458000
3000
کۆمەڵەی خۆریش بەم شێوەیە درووست دەبێت،
07:56
four and a half billion years ago.
180
461000
3000
چوار ملیار و نیو ساڵ لەمەوبەر.
07:59
Rocky planets like our Earth
181
464000
3000
هەسارە بەردییەکانی وەک زەوی
زۆر ئاڵۆزترە لە ئەستێرەکانی تر
زۆر ئاڵۆزترە لە ئەستێرەکانی تر
08:02
are significantly more complex than stars
182
467000
3000
08:05
because they contain a much greater diversity of materials.
183
470000
3000
چونکە فرەچەشنییەکی زۆر زیاتری
هەموو ماددەکانی تێدایە.
هەموو ماددەکانی تێدایە.
08:08
So we've crossed a fourth threshold of complexity.
184
473000
3000
بۆیە سێیەم لێواری ئاڵۆزیمان تێپەڕاند.
08:12
Now, the going gets tougher.
185
477000
3000
ئێستا، بەردەوامبوون قورستر ئەبێت.
08:16
The next stage introduces entities
186
481000
2000
قۆناغی دواتر ئەو شتانە دەهێنێتە
کایەوە کە زۆر ناسکترن،
کایەوە کە زۆر ناسکترن،
08:18
that are significantly more fragile,
187
483000
2000
08:20
significantly more vulnerable,
188
485000
2000
زۆر بێبەرگریترن،
08:22
but they're also much more creative
189
487000
3000
بەڵام زۆر داهێنەرانەترن و
08:25
and much more capable of generating further complexity.
190
490000
3000
توانای درووستکردنی ئاڵۆزی زیاتریان هەیە.
08:28
I'm talking, of course,
191
493000
2000
بێگومان من باسی بوونەوەرە
زیندووەکان ئەکەم.
زیندووەکان ئەکەم.
08:30
about living organisms.
192
495000
2000
08:32
Living organisms are created by chemistry.
193
497000
2000
بوونەوەرە زیندووەکان لەلایەن
کیمیاوە درووست دەبن.
کیمیاوە درووست دەبن.
08:34
We are huge packages of chemicals.
194
499000
3000
ئێمە کۆکراوەیەکی گەورەی
ماددە کیمیاییەکانین.
ماددە کیمیاییەکانین.
کیمیاش لەلایەن هێزی
کارۆموغناتیزییەوە داگیرکراوە.
کارۆموغناتیزییەوە داگیرکراوە.
08:38
So, chemistry is dominated by the electromagnetic force.
195
503000
3000
08:41
That operates over smaller scales than gravity,
196
506000
2000
کە لەسەر پێوەری بچووکتری لە
هێزی تاودان کاردەکات،
هێزی تاودان کاردەکات،
08:43
which explains why you and I
197
508000
2000
ئەویش ڕوونیدەکاتەوە بۆچی منیش و
ئێوەش لە ئەستێرەکان یان هەسارەکان بچووکترین.
ئێوەش لە ئەستێرەکان یان هەسارەکان بچووکترین.
08:45
are smaller than stars or planets.
198
510000
2000
08:47
Now, what are the ideal conditions for chemistry?
199
512000
3000
ئینجا، هەلومەرجە نمونەییەکان
بۆ کیمیا چییە؟
بۆ کیمیا چییە؟
08:50
What are the Goldilocks conditions?
200
515000
2000
هەلومەرجە مامناوەندەکان چین؟
08:52
Well, first, you need energy,
201
517000
2000
یەکەم شت، پێویست بە وزەیە،
08:54
but not too much.
202
519000
2000
بەڵام زۆر نا.
08:56
In the center of a star, there's so much energy
203
521000
2000
لە ناوەڕاستی ئەستێرەیەکدا،
وزەیەکی زۆر هەیە
وزەیەکی زۆر هەیە
08:58
that any atoms that combine will just get busted apart again.
204
523000
3000
کە گەردیلەکانی یەکدەگرن
دەکرێت جیاببنەوە.
دەکرێت جیاببنەوە.
09:01
But not too little.
205
526000
2000
بەڵام زۆر کەمیش نەبێت.
09:03
In intergalactic space, there's so little energy
206
528000
2000
لە بۆشایی نێوان گەلەئەستێرەکان،
وزەیەکی هێندە کەم هەیە کە
گەردیلەکان ناتوانن یەک بگرن.
گەردیلەکان ناتوانن یەک بگرن.
09:05
that atoms can't combine.
207
530000
3000
09:08
What you want is just the right amount,
208
533000
2000
ئەوەی پێویست پێیەتی بڕێکی گونجاوە، و
09:10
and planets, it turns out, are just right,
209
535000
2000
لەسەر هەسارەکان ئەو بڕە گونجاوە هەیە،
09:12
because they're close to stars, but not too close.
210
537000
3000
چونکە نزیکن لە ئەستێرەکانەوە،
بەڵام زۆر نزیک نا.
بەڵام زۆر نزیک نا.
09:15
You also need a great diversity of chemical elements,
211
540000
3000
پێویست بە فرەچەشنییەکی زۆری
تووخمە کیمیاییەکانیش هەیە، و
تووخمە کیمیاییەکانیش هەیە، و
09:18
and you need liquid such as water.
212
543000
3000
پێویست بە شلەشە، وەک ئاو.
09:21
Why?
213
546000
2000
بۆچی؟
لە دۆخی گازدا، گەردیلەکان ئەوەندە
بەخێرایی بەلای یەکدا دەڕۆن
بەخێرایی بەلای یەکدا دەڕۆن
09:23
Well, in gasses, atoms move past each other so fast
214
548000
3000
09:26
that they can't hitch up.
215
551000
2000
ناتوانن یەک بگرن.
09:28
In solids,
216
553000
2000
لە دۆخی ڕەقیدا،
09:30
atoms are stuck together, they can't move.
217
555000
3000
گەردیلەکان ئەوەندە بەتوندی پێکەوە بەستراون،
ناتوانن هیچ بجوڵێن.
ناتوانن هیچ بجوڵێن.
09:33
In liquids,
218
558000
2000
لە دۆخی شلیدا،
دەتوانن بچن سەر یەک و
09:35
they can cruise and cuddle
219
560000
2000
09:37
and link up to form molecules.
220
562000
3000
بەیەکترەوە ببەسترێن بۆ
درووستکردنی گەردەکان.
درووستکردنی گەردەکان.
09:40
Now, where do you find such Goldilocks conditions?
221
565000
3000
ئێستا ئەو هەلومەرجە بێوێنەیە
لەکوێ دەست ئەکەوێت؟
لەکوێ دەست ئەکەوێت؟
09:43
Well, planets are great,
222
568000
2000
هەسارەکان هەموو مەزنن، و
09:45
and our early Earth
223
570000
2000
هەسارەی زەوی خۆشمان بێوێنەترین بووە.
09:47
was almost perfect.
224
572000
2000
09:49
It was just the right distance from its star
225
574000
2000
مەودایەکی گونجاو لە ئەستێرەکەیەوە
دوور بووە بۆ ئەوەی
دوور بووە بۆ ئەوەی
09:51
to contain huge oceans of open water.
226
576000
3000
زەریای گەورەی ئاوی تێدا بێت. و
09:54
And deep beneath those oceans,
227
579000
2000
لە قوڵایی ژێر ئەو زەریایانەشەوە،
09:56
at cracks in the Earth's crust,
228
581000
2000
لە ناخی زەویدا،
09:58
you've got heat seeping up from inside the Earth,
229
583000
3000
گەرمییەکی پەنگ خواردووت هەیە
لە ناوەوەی زەویدا، و
لە ناوەوەی زەویدا، و
10:01
and you've got a great diversity of elements.
230
586000
2000
فرەچەشنییەکی مەزنی تووخمەکان هەیە.
10:03
So at those deep oceanic vents,
231
588000
2000
کەواتە لەو شوێنانەی دەرچوونی
گەرمی ناخی زەریاکان،
گەرمی ناخی زەریاکان،
10:05
fantastic chemistry began to happen,
232
590000
3000
کیمیاگەرییەکی بێوێنە دەستیکردووە بە ڕوودان، و
10:08
and atoms combined in all sorts of exotic combinations.
233
593000
3000
گەردیلەکان لە چەندین شێوەی
هەمەچەشندا یەکیان گرتووە.
هەمەچەشندا یەکیان گرتووە.
10:12
But of course, life is more
234
597000
2000
بەڵام بێگومان ژیان لە تەنیا
کیمیاگەرییەکی نائاسایی زیاترە.
کیمیاگەرییەکی نائاسایی زیاترە.
10:14
than just exotic chemistry.
235
599000
2000
10:16
How do you stabilize
236
601000
2000
چۆن ئەو گەردە زەبەلاحانە
سەقامگیر دەکەیت کە پێدەچێت
سەقامگیر دەکەیت کە پێدەچێت
10:18
those huge molecules
237
603000
2000
10:20
that seem to be viable?
238
605000
3000
بتوانن بەردەوام بن؟
لێرەدایە کە ژیان فێڵێکی تەواو
نوێ دەهێنێتە ئاراوە.
نوێ دەهێنێتە ئاراوە.
10:23
Well, it's here that life introduces
239
608000
2000
10:25
an entirely new trick.
240
610000
3000
خوودی ئەو شتە سەقامگیر ناکەیت؛
10:28
You don't stabilize the individual;
241
613000
2000
10:30
you stabilize the template,
242
615000
2000
کڵێشەکە سەقامگیر دەکەیت،
10:32
the thing that carries information,
243
617000
2000
ئەو شتەی زانیارییەکە هەڵدەگرێت، و
10:34
and you allow the template to copy itself.
244
619000
2000
ڕێگەدەدەیت کڵێشەکە لەبەر خۆی بگرێتەوە.
10:36
And DNA, of course,
245
621000
2000
بێگومان دی ئێن ئەی گەردە جوانەکەیە
10:38
is the beautiful molecule
246
623000
2000
10:40
that contains that information.
247
625000
2000
کە ئەو زانیاریەی لەخۆگرتووە.
10:42
You'll be familiar with the double helix of DNA.
248
627000
3000
ئاشنا دەبن بە لولوپێچە دوانییەکەی
دی ئێن ئەی.
دی ئێن ئەی.
10:45
Each rung contains information.
249
630000
2000
هەر بەشێکی زانیارییەکی تێدایە.
10:47
So, DNA contains information
250
632000
2000
کەواتە دی ئێن ئەی زانیاری پێیە
لەسەر چۆنێتی دروستکردنی بونەوەری زیندوو.
لەسەر چۆنێتی دروستکردنی بونەوەری زیندوو.
10:49
about how to make living organisms.
251
634000
3000
10:52
And DNA also copies itself.
252
637000
2000
هەروەها دی ئێن ئەی ئەتوانێت
لەسەر خۆشی بگرێتەوە.
لەسەر خۆشی بگرێتەوە.
10:54
So, it copies itself
253
639000
2000
کەواتە لەسەر خۆی دەگرێتەوە و
10:56
and scatters the templates through the ocean.
254
641000
2000
کڵێشەکە بە زەریاکاندا بڵاودەکاتەوە.
10:58
So the information spreads.
255
643000
2000
کەواتە زانیارییەکە بڵاودەبێتەوە.
11:00
Notice that information has become part of our story.
256
645000
3000
تێبینی بکە کە زانیاری بووە بە
بەشێک لە مێژووی ئێمە.
بەشێک لە مێژووی ئێمە.
11:03
The real beauty of DNA though
257
648000
2000
جوانی ڕاستەقینەی دی ئێن ئەی
لەوەدایە کە بێ هەڵە نییە.
لەوەدایە کە بێ هەڵە نییە.
11:05
is in its imperfections.
258
650000
2000
11:07
As it copies itself,
259
652000
2000
کاتێک لەسەر خۆی دەگرێتەوە،
لە هەر یەک ملیار جارێکدا
لە هەر یەک ملیار جارێکدا
11:09
once in every billion rungs,
260
654000
2000
11:11
there tends to be an error.
261
656000
2000
دەکرێت هەڵەیەک ڕووبات.
11:13
And what that means
262
658000
2000
ئەوەش واتای ئەوەیە کە دی ئێن ئەی
لە فێربوونی زیاتردایە.
لە فێربوونی زیاتردایە.
11:15
is that DNA is, in effect, learning.
263
660000
3000
11:18
It's accumulating new ways of making living organisms
264
663000
2000
ڕێگای نوێ کۆدەکاتەوە بۆ
درووستکردنی بوونەوەری زیندوو
درووستکردنی بوونەوەری زیندوو
11:20
because some of those errors work.
265
665000
2000
چونکە هەندێک لەم هەڵانە سوودبەخشن.
11:22
So DNA's learning
266
667000
2000
کەواتە دی ئێن ئەی فێردەبێت و
11:24
and it's building greater diversity and greater complexity.
267
669000
3000
فرەچەشنییەک و ئاڵۆزییەکی
زیاتر بنیات دەنێت.
زیاتر بنیات دەنێت.
11:27
And we can see this happening over the last four billion years.
268
672000
3000
دەشتوانین ڕوودانی ئەمە بەدرێژایی
چوار ملیار ساڵی پێشوو ببینین.
چوار ملیار ساڵی پێشوو ببینین.
11:30
For most of that time of life on Earth,
269
675000
2000
بۆ بەشێکی زۆری ماوەی ژیانی سەر زەوی،
11:32
living organisms have been relatively simple --
270
677000
2000
بوونەوەرە زیندووەکان زۆر سادە بوون --
11:34
single cells.
271
679000
2000
تەنیا خانەیەک.
11:36
But they had great diversity,
272
681000
2000
بەڵام فرەچەشنییەکی مەزنیان هەبووە و
لە ناویشەوە ئاڵۆزی.
لە ناویشەوە ئاڵۆزی.
11:38
and, inside, great complexity.
273
683000
2000
11:40
Then from about 600 to 800 million years ago,
274
685000
3000
ئینجا نزیکەی ٦٠٠-٨٠٠ ملیۆن ساڵ
لەمەوبەر،
لەمەوبەر،
11:43
multi-celled organisms appear.
275
688000
2000
بوونەوەرە فرەخانەکان دەرکەوتوون.
11:45
You get fungi, you get fish,
276
690000
2000
بۆ نموونە کەڕوو، ماسی،
11:47
you get plants,
277
692000
2000
درووستبوونی ڕووەکەکان،
11:49
you get amphibia, you get reptiles,
278
694000
3000
درووستبوونی وشکاوەکییەکان،
ئینجا خشۆکەکان، و
ئینجا خشۆکەکان، و
11:52
and then, of course, you get the dinosaurs.
279
697000
3000
ئینجا بێگومان دەیناسۆرەکان.
11:55
And occasionally, there are disasters.
280
700000
4000
هەندێک جاریش، کارەساتی سرووشتی دەبێت.
11:59
Sixty-five million years ago,
281
704000
2000
شەست و پێنج ملیۆن ساڵ لەمەوبەر،
12:01
an asteroid landed on Earth
282
706000
2000
نەیزەکێک یاوێتی بە زەویدا
12:03
near the Yucatan Peninsula,
283
708000
2000
لە نزیک نیمچەدورگەی یوکاتان،
12:05
creating conditions equivalent to those of a nuclear war,
284
710000
3000
هەلومەرجی وای درووستکردووە
وەک جەنگی ئەتۆمی وابووە، و
وەک جەنگی ئەتۆمی وابووە، و
12:08
and the dinosaurs were wiped out.
285
713000
2000
دەیناسۆرەکان لەناوچوون.
12:10
Terrible news for the dinosaurs,
286
715000
4000
هەواڵێکی ناخۆش بۆ دەیناسۆرەکان،
12:14
but great news for our mammalian ancestors,
287
719000
3000
بەڵام هەواڵێکی خۆش بۆ
شیردەرەکانی باوباپیرانمان،
شیردەرەکانی باوباپیرانمان،
12:17
who flourished
288
722000
2000
کە زیایان کردووە
12:19
in the niches left empty by the dinosaurs.
289
724000
3000
لەو شوێنانەی دەیناسۆرەکانی لێنەماوە.
12:22
And we human beings
290
727000
2000
ئێمەی مرۆڤیش بەشێکین لەو
زنجیرە پەرەسەندنەی کە
زنجیرە پەرەسەندنەی کە
12:24
are part of that creative evolutionary pulse
291
729000
3000
12:27
that began 65 million years ago
292
732000
3000
٦٥ ملیۆن ساڵ لەمەوبەر دەستیپێکردووە
12:30
with the landing of an asteroid.
293
735000
2000
بە لێدانی ئەو هەسارۆچکەیە لە زەوی.
12:33
Humans appeared about 200,000 years ago.
294
738000
3000
مرۆڤەکان نزیکەی ٢٠٠,٠٠٠ ساڵ
لەمەوبەر دەرکەوتوون. و
لەمەوبەر دەرکەوتوون. و
12:36
And I believe we count
295
741000
2000
باوەڕم وایە ئەوەش وەک
لێوارێکی تر لە مێژووی مەزندا هەژمارکرێت.
لێوارێکی تر لە مێژووی مەزندا هەژمارکرێت.
12:38
as a threshold in this great story.
296
743000
2000
12:40
Let me explain why.
297
745000
2000
با ڕوونیکەمەوە بۆچی.
12:42
We've seen that DNA learns in a sense,
298
747000
3000
بینیمان کە دی ئێن ئەی چۆن
بەجۆرێک فێری شت ئەبێت،
بەجۆرێک فێری شت ئەبێت،
12:45
it accumulates information.
299
750000
2000
زانیاری کۆئەکاتەوە.
12:47
But it is so slow.
300
752000
2000
بەڵام زۆر خاوە لەوەدا.
12:49
DNA accumulates information
301
754000
2000
دی ئێن ئەی لەڕێی هەڵەی
هەڕەمەکییەوە زانیاری کۆدەکاتەوە،
هەڕەمەکییەوە زانیاری کۆدەکاتەوە،
12:51
through random errors,
302
756000
2000
12:53
some of which just happen to work.
303
758000
3000
کە هەندێکی پێدەچێت
بە باش بشکێتەوە.
بە باش بشکێتەوە.
12:56
But DNA had actually generated a faster way of learning:
304
761000
2000
بەڵام دی ئێن ئەی ڕێگایەکی
خێراتری درووستکردووە بۆ فێربوون:
خێراتری درووستکردووە بۆ فێربوون:
12:58
it had produced organisms with brains,
305
763000
3000
بوونەوەری درووستکردووە بە مێشکەوە، و
13:01
and those organisms can learn in real time.
306
766000
3000
ئەو بوونەوەرانەش دەتوانن
فێری زۆر شتی تازە ببن.
فێری زۆر شتی تازە ببن.
13:04
They accumulate information, they learn.
307
769000
3000
زانیاری کۆدەکەنەوە، فێردەبن.
13:07
The sad thing is,
308
772000
2000
ئەوەی جێی داخە ئەوەیە، کاتێک دەمرن،
13:09
when they die, the information dies with them.
309
774000
3000
زانیارییەکەش دەمرێت لەگەڵیان.
13:12
Now what makes humans different
310
777000
2000
ئێستا ئەوەی وایکردووە مرۆڤ جیاواز بێت
زمانی ئاخاوتنی مرۆڤە.
زمانی ئاخاوتنی مرۆڤە.
13:14
is human language.
311
779000
2000
13:16
We are blessed with a language, a system of communication,
312
781000
2000
ئێمە خۆشبەختین زمانێکمان هەیە،
سیستمێکی پەیوەندی،
سیستمێکی پەیوەندی،
13:18
so powerful and so precise
313
783000
3000
ئەوەندە بەهێز و ئەوەندە ورد
13:21
that we can share what we've learned with such precision
314
786000
3000
ئەتوانین ئەوەی فێری بووین بەوپەڕی
وردییەوە بگەیەنین بە چواردەورمان
وردییەوە بگەیەنین بە چواردەورمان
13:24
that it can accumulate in the collective memory.
315
789000
3000
بەشێوەیەک بچێتە یادەوەری هەمووانەوە.
13:27
And that means
316
792000
2000
ئەوەش واتای ئەوەیە
13:29
it can outlast the individuals who learned that information,
317
794000
3000
دەکرێت لە تەمەنی ئەو کەسە زیاتر
بمێنێتەوە کە زانیارییەکە فێربووە، و
بمێنێتەوە کە زانیارییەکە فێربووە، و
13:32
and it can accumulate from generation to generation.
318
797000
4000
دەکرێت نەوە لەدوای نەوە کۆبێتەوە.
13:36
And that's why, as a species, we're so creative
319
801000
2000
لەبەر ئەوەشە، وەک بوونەوەرێک،
ئێمە زۆر بەهێز و زۆر داهێنەرین، و
ئێمە زۆر بەهێز و زۆر داهێنەرین، و
13:38
and so powerful,
320
803000
2000
13:40
and that's why we have a history.
321
805000
2000
لەبەر ئەوە مێژووێکمان هەیە.
13:42
We seem to be the only species in four billion years
322
807000
3000
لەوە ئەچین تەنیا بوونەوەر بین
لەم پێنج ملیار ساڵەدا
لەم پێنج ملیار ساڵەدا
13:45
to have this gift.
323
810000
2000
کە ئەو توانایەمان هەبێت.
13:47
I call this ability
324
812000
2000
بەم توانایە ئەڵێم فێربوونی کۆکراوە.
13:49
collective learning.
325
814000
2000
13:51
It's what makes us different.
326
816000
2000
ئەوەی وامان لێئەکات جیاوازبین.
13:53
We can see it at work
327
818000
2000
لە سەرەتاترین بەشی مێژووری مرۆڤدا
دەبینین کە کار ئەکات.
دەبینین کە کار ئەکات.
13:55
in the earliest stages of human history.
328
820000
2000
13:57
We evolved as a species
329
822000
2000
وەک بوونەوەرێک لە زەوییەکانی
ساڤانای ئەفریقا پەرەمان سەندووە،
ساڤانای ئەفریقا پەرەمان سەندووە،
13:59
in the savanna lands of Africa,
330
824000
2000
14:01
but then you see humans migrating into new environments,
331
826000
3000
بەڵام ئینجا مرۆڤەکان گەشتیان کردووە
بۆ ژینگە نوێکان،
بۆ ژینگە نوێکان،
14:04
into desert lands, into jungles,
332
829000
2000
بۆ زەوییە بیابانەکان، بۆ دارستانەکان،
14:06
into the ice age tundra of Siberia --
333
831000
2000
بۆ جەمسەری بەستەڵەکی سیبریا --
14:08
tough, tough environment --
334
833000
2000
ژینگە قورس و دژوارەکان --
14:10
into the Americas, into Australasia.
335
835000
2000
بۆ ئەمریکا و بۆ ئوسترالیاش.
14:12
Each migration involved learning --
336
837000
2000
هەر گەشتکردنێک فێربوونی لەگەڵ بووە --
14:14
learning new ways of exploiting the environment,
337
839000
3000
فێربوونی ڕێگای نوێ بۆ قۆستنەوەی ژینگە،
14:17
new ways of dealing with their surroundings.
338
842000
2000
ڕێگای نوێی مامەڵەکردن لەگەڵ چواردەور.
14:19
Then 10,000 years ago,
339
844000
2000
ئینجا ١٠,٠٠٠ ساڵ لەمەوبەر،
14:21
exploiting a sudden change in global climate
340
846000
2000
قۆستنەوەی گۆڕانێکی لەناکاو
لە کەش و هەوای زەویدا
لە کەش و هەوای زەویدا
14:23
with the end of the last ice age,
341
848000
2000
لەگەڵ کۆتایی دوایین چاخی سەهۆڵبەندان،
14:25
humans learned to farm.
342
850000
3000
مرۆڤ فێری کشتوکاڵی بوو.
14:28
Farming was an energy bonanza.
343
853000
2000
کشتوکاڵی وەک وزە وابوو بۆ مرۆڤ.
14:30
And exploiting that energy,
344
855000
2000
بە بەکارهێنانی ئەو وزەیەش، مرۆڤەکان
توانیان زۆرتر ببن.
توانیان زۆرتر ببن.
14:32
human populations multiplied.
345
857000
2000
14:34
Human societies got larger, denser,
346
859000
2000
کۆمەڵگاکان گەورەتر و چڕتر بوون و
پەیوەندیان زیاتر لەنێواندا درووستبوو.
پەیوەندیان زیاتر لەنێواندا درووستبوو.
14:36
more interconnected.
347
861000
2000
14:38
And then from about 500 years ago,
348
863000
4000
ئینجا نزیکەی ٥٠٠ ساڵ لەمەوبەر،
14:42
humans began to link up globally
349
867000
2000
مرۆڤەکان لەسەر ئاستی جیهان
کەوتنە پەیوەندییەوە
کەوتنە پەیوەندییەوە
14:44
through shipping, through trains,
350
869000
2000
لەڕێگەی کەشتی، لەڕێگەی شەمەندەفەر،
14:46
through telegraph, through the Internet,
351
871000
3000
لەڕێگەی تەلەگراف، و لەڕێگەی ئینتەرنێتەوە،
14:49
until now we seem to form
352
874000
2000
تا ئەم ڕۆژەی کە لەوە دەچێت
جیهان هەمووی یەک مێشک بێت و
جیهان هەمووی یەک مێشک بێت و
14:51
a single global brain
353
876000
2000
14:53
of almost seven billion individuals.
354
878000
2000
لە حەوت ملیۆن تاک پێکهاتبێت.
14:55
And that brain is learning at warp speed.
355
880000
5000
ئەو مێشکەش بەخێراییەکی بێشوومار فێردەبێت. و
15:00
And in the last 200 years, something else has happened.
356
885000
2000
لە دووسەد ساڵی پێشوودا
شتێکی تریش ڕوویدا.
شتێکی تریش ڕوویدا.
15:02
We've stumbled on another energy bonanza
357
887000
2000
سەرچاوەیەکی تری وزەمان دۆزییەوە.
15:04
in fossil fuels.
358
889000
2000
لە سووتەمەنییەکانی زیندەوەرە دێرینەکان.
15:06
So fossil fuels and collective learning together
359
891000
3000
کەواتە سووتەمەنییەکانی زیندەوەرە دێرینەکان و
پێکەوە فێربوون
پێکەوە فێربوون
15:09
explain the staggering complexity
360
894000
2000
ئەو ئاڵۆزییە بێشوومارەی
چواردەورمان ڕووندەکاتەوە.
چواردەورمان ڕووندەکاتەوە.
15:11
we see around us.
361
896000
2000
15:16
So, here we are,
362
901000
3000
کەواتە --
گەشتینە ئێرە،
15:19
back at the convention center.
363
904000
2000
دووبارە لەناو سەنتەری کۆنگرەکاندا.
15:21
We've been on a journey, a return journey,
364
906000
2000
گەشتێکی چوون و هاتنەوەمان کرد
بۆ ١٣.٧ ملیار ساڵ لەمەوبەر.
بۆ ١٣.٧ ملیار ساڵ لەمەوبەر.
15:23
of 13.7 billion years.
365
908000
3000
15:26
I hope you agree that this is a powerful story.
366
911000
3000
هیوادارم بەلای ئێوەشەوە
چیرۆکێکی بەهێز بێت. و
چیرۆکێکی بەهێز بێت. و
15:29
And it's a story in which humans
367
914000
2000
چیرۆکێکە کە مرۆڤەکانیش ڕۆڵێکی
بێوێنە و داهێنەرانەی تیا دەگێڕن.
بێوێنە و داهێنەرانەی تیا دەگێڕن.
15:31
play an astonishing and creative role.
368
916000
3000
15:34
But it also contains warnings.
369
919000
3000
بەڵام ئاگادارکردنەوەش لەخۆدەگرێت.
15:37
Collective learning is a very, very powerful force,
370
922000
4000
پێکەوە فێربوون هێزێکی زۆر زۆر بەهێزە، و
15:41
and it's not clear
371
926000
2000
ڕوون نییە ئەگەر ئێمە مرۆڤ
کۆنترۆڵی ئەوەمان بەدەستەوە بێت.
کۆنترۆڵی ئەوەمان بەدەستەوە بێت.
15:43
that we humans are in charge of it.
372
928000
3000
15:46
I remember very vividly as a child growing up in England,
373
931000
3000
وەک مناڵێک کە لە ئینگلتەرا گەورە بووم
زۆر بە ڕوونی بیرمە،
زۆر بە ڕوونی بیرمە،
15:49
living through the Cuban Missile Crisis.
374
934000
3000
ماوەی قەیرانی مووشەکی کوبا.
15:52
For a few days,
375
937000
2000
بۆ چەند ڕۆژێک، تەواوی ئەو
بەشەی گۆی زەوی
بەشەی گۆی زەوی
15:54
the entire biosphere
376
939000
2000
15:56
seemed to be on the verge of destruction.
377
941000
3000
لەوە دەچوو لە لێواری لەناوچووندا بێت.
15:59
And the same weapons are still here,
378
944000
3000
هەمان ئەو چەکانەش هێشتا ماون، و
16:02
and they are still armed.
379
947000
2000
هێشتا لە ئامادەباشیان.
16:04
If we avoid that trap,
380
949000
2000
ئەگەر لەو تەڵەیە دەرباز بین،
هی تر چاوەڕێمان ئەکات.
هی تر چاوەڕێمان ئەکات.
16:06
others are waiting for us.
381
951000
2000
16:08
We're burning fossil fuels at such a rate
382
953000
3000
بە ڕادەیەکی هێندە زۆر سووتەمەنی بەکاردەهێنین
16:11
that we seem to be undermining the Goldilocks conditions
383
956000
3000
خەریکە ئەو هەلومەرجە مامناوەندە
بە تەواوەتی تێکدەدەین
بە تەواوەتی تێکدەدەین
16:14
that made it possible for human civilizations
384
959000
2000
کە وایکرد شارستانیەتی مرۆڤ
16:16
to flourish over the last 10,000 years.
385
961000
4000
بەدرێژایی ١٠ هەزار ساڵی پێشوو ببوژێتەوە.
16:20
So what big history can do
386
965000
2000
کەواتە ئەوەی مێژووی گەورە پێی دەکرێت
16:22
is show us the nature of our complexity and fragility
387
967000
3000
ئەوەیە سرووشتی ئاڵۆزی و ناسکی و
مەترسی خۆمانمان نیشانبات
مەترسی خۆمانمان نیشانبات
16:25
and the dangers that face us,
388
970000
2000
کە ڕووبەڕوومان دەبێتەوە،
16:27
but it can also show us
389
972000
3000
بەڵام دەشتوانێت هێزی خۆمان
نیشانبات بە فێربوونی بەکۆمەڵ.
نیشانبات بە فێربوونی بەکۆمەڵ.
16:30
our power with collective learning.
390
975000
2000
16:32
And now, finally,
391
977000
3000
ئێستاش لە کۆتاییدا --
16:35
this is what I want.
392
980000
4000
ئەمە ئەوەیە کە ئەمەوێت.
16:39
I want my grandson, Daniel,
393
984000
3000
ئەمەوێ کوڕەزاکەم، دانیاڵ، و
16:42
and his friends and his generation,
394
987000
2000
هاوڕێکانی و نەوەکەی،
16:44
throughout the world,
395
989000
2000
لە سەرانسەری جیهاندا،
16:46
to know the story of big history,
396
991000
3000
چیرۆکی مێژووە گەورەکەمان بزانن، و
16:49
and to know it so well
397
994000
2000
ئەوەنە باش بیزانن
16:51
that they understand
398
996000
2000
لە ململانێکان و دەرفەتەکانیش تێبگەن
16:53
both the challenges that face us
399
998000
2000
16:55
and the opportunities that face us.
400
1000000
3000
کە ڕووبەڕوومان دەبنەوە.
16:58
And that's why a group of us
401
1003000
2000
لەبەر ئەوە کۆمەڵێکمان خەریکی
بنیاتنانی مەنهەجێکی بێبەرامبەری،
سەر ئینتەرنێتین
سەر ئینتەرنێتین
17:00
are building a free, online syllabus
402
1005000
2000
17:02
in big history
403
1007000
2000
بۆ مێژووی گەورە
17:04
for high school students throughout the world.
404
1009000
2000
بۆ خوێندکارانی دواناوەندی سەرانسەری جیهان.
17:06
We believe that big history
405
1011000
3000
باوەڕمان وایە مێژووی گەورە
17:09
will be a vital intellectual tool for them,
406
1014000
3000
ئامرازێکی ڕووناکبیری بۆیان،
17:12
as Daniel and his generation
407
1017000
3000
کاتێک دانیاڵ و نەوەکەی
ڕووبەڕووی ململانێ گەورەکان و
17:15
face the huge challenges
408
1020000
2000
17:17
and also the huge opportunities
409
1022000
2000
دەرفەتە گەورەکان دەبنەوە
17:19
ahead of them at this threshold moment
410
1024000
3000
لە بەردەمیان لەم ساتە گرنگەی
17:22
in the history of our beautiful planet.
411
1027000
4000
مێژووی هەسارە جوانەکەماندا.
17:26
I thank you for your attention.
412
1031000
2000
زۆر سوپاس بۆ سەرنجتان.
17:28
(Applause)
413
1033000
5000
(چەپڵەلێدان)
ABOUT THE SPEAKER
David Christian - HistorianDavid Christian teaches an ambitious world history course that tells the tale of the entire universe -- from the Big Bang 13 billion years ago to present day.
Why you should listen
David Christian is by training a historian of Russia and the Soviet Union, but since the 1980s he has become interested in world history on very large scales. He has written on the social and material history of the 19th-century Russian peasantry, in particular on aspects of diet and the role of alcohol. In 1989, he began teaching courses on "Big History," surveying the past on the largest possible scales, including those of biology and astronomy.
Christian is a member of the Australian Academy of the Humanities. Over the next few years he will also be working with the support of Bill Gates to create an online course in "Big History" for high school students.
Watch the Big History series on H2 >>
David Christian | Speaker | TED.com