ABOUT THE SPEAKER
Susan Savage-Rumbaugh - Primate authority
Susan Savage-Rumbaugh has made startling breakthroughs in her lifelong work with chimpanzees and bonobos, showing the animals to be adept in picking up language and other "intelligent" behaviors.

Why you should listen

Into the great debate over intelligence and instinct -- over what makes us human -- Susan Savage-Rumbaugh has thrown a monkey wrench. Her work with apes has forced a new way of looking at what traits are truly and distinctly human, and new questions about whether some abilities we attribute to "species" are in fact due to an animal's social environment. She believes culture and tradition, in many cases more than biology, can account for differences between humans and other primates.

Her bonobo apes, including a superstar named Kanzi, understand spoken English, interact, and have learned to execute tasks once believed limited to humans -- such as starting and controlling a fire. They aren't trained in classic human-animal fashion. Like human children, the apes learn by watching. "Parents really don't know how they teach their children language," she has said. "Why should I have to know how I teach Kanzi language? I just act normal around him, and he learns it."

Her latest book is Kanzi's Primal Language: The Cultural Initiation of Primates into Language.

Also, in 2011, she was named one of TIME's 100 Most Influential People


 

More profile about the speaker
Susan Savage-Rumbaugh | Speaker | TED.com
TED2004

Susan Savage-Rumbaugh: The gentle genius of bonobos

Susan Savage-Rumbaugh opowiada o małpach, które piszą

Filmed:
2,759,598 views

Praca Savage-Rumbaugh z bonobo, czyli szympansami karłowatymi, małpami które rozumieją mowę i uczą się nowych umiejętności przez naśladowanie, prowokuje do zastanowienia się nad tym, ile z charakterystyki każdego gatunku determinuje biologia, a ile kontakt z kulturą.
- Primate authority
Susan Savage-Rumbaugh has made startling breakthroughs in her lifelong work with chimpanzees and bonobos, showing the animals to be adept in picking up language and other "intelligent" behaviors. Full bio

Double-click the English transcript below to play the video.

00:25
I work with a speciesgatunki callednazywa "BonoboBonobo."
0
0
3000
Pracuję z gatunkiem, który nazywa się bonobo.
00:28
And I'm happyszczęśliwy mostwiększość of the time,
1
3000
2000
I na ogół bardzo się z tego cieszę,
00:30
because I think this is the happiestnajszczęśliwszy speciesgatunki on the planetplaneta.
2
5000
3000
bo myślę, że to najszczęśliwszy gatunek na świecie.
00:33
It's kinduprzejmy of a well-keptdobrze utrzymane secretsekret.
3
8000
3000
To dobrze strzeżona tajemnica.
00:36
This speciesgatunki liveszyje only in the CongoKongo.
4
11000
2000
Gatunek występuje tylko w Kongo.
00:38
And they're not in too manywiele zoosOgrody zoologiczne, because of theirich sexualseksualny behaviorzachowanie.
5
13000
6000
Rzadko widzimy bonobo w zoo, gdyż ich zachowania seksualne
00:44
TheirIch sexualseksualny behaviorzachowanie is too human-likepodobne do ludzi
6
19000
2000
tak przypominają ludzkie,
00:46
for mostwiększość of us to be comfortablewygodny with.
7
21000
2000
że czujemy się przy nich nieswojo.
00:48
(LaughterŚmiech)
8
23000
1000
(Śmiech)
00:49
But --
9
24000
1000
Ale...
00:50
(LaughterŚmiech)
10
25000
1000
(Śmiech)
00:51
actuallytak właściwie, we have a lot to learnuczyć się from them, because they're a very
11
26000
5000
...możemy się sporo od nich nauczyć, ponieważ bonobo
00:56
egalitarianegalitarne societyspołeczeństwo and they're a very empatheticempatii societyspołeczeństwo.
12
31000
4000
to bardzo egalitarne i empatyczne społeczeństwo,
01:00
And sexualseksualny behaviorzachowanie is not confinedogranicza się to one aspectaspekt of theirich life
13
35000
4000
w którym seksualność to nie osobny aspekt życia,
01:04
that they sortsortować of setzestaw asidena bok.
14
39000
3000
oddzielony od pozostałych.
01:07
It permeatesprzenika theirich entireCały life.
15
42000
2000
Seks przenika ich całe życie
01:09
And it's used for communicationkomunikacja.
16
44000
3000
i służy do komunikowania się
01:12
And it's used for conflictkonflikt resolutionrozkład.
17
47000
2000
i do rozwiązywania problemów.
01:14
And I think perhapsmoże somewheregdzieś in our historyhistoria we sortsortować of,
18
49000
4000
I sądzę, że może gdzieś w swojej historii
01:18
dividedpodzielony our liveszyje up into lots of partsCzęści.
19
53000
3000
podzieliliśmy życie na mnóstwo części,
01:21
We dividedpodzielony our worldświat up with lots of categorieskategorie.
20
56000
4000
podzieliliśmy swój świat na mnóstwo kategorii,
01:25
And so everything sortsortować of has a placemiejsce that it has to fitdopasowanie.
21
60000
3000
tak że wszystko ma pasować w określone miejsce.
01:28
But I don't think that we were that way initiallypoczątkowo.
22
63000
4000
Ale nie sądzę, że tak było zawsze.
01:32
There are manywiele people who think that the animalzwierzę worldświat is hard-wiredtwardy-odrutowany
23
67000
4000
Wielu uważa, że zwierzęta kontroluje wrodzony instynkt,
01:36
and that there's something very, very specialspecjalny about man.
24
71000
4000
a człowiek jest bardzo wyjątkowy.
01:40
Maybe it's his abilityzdolność to have causalprzyczynowy thought.
25
75000
4000
Może chodzi o zdolność rozumowania przyczynowego.
01:44
Maybe it's something specialspecjalny in his brainmózg
26
79000
3000
Może ludzki mózg jest wyjątkowy,
01:47
that allowspozwala him to have languagejęzyk.
27
82000
2000
bo pozwala na rozwinięcie języka.
01:49
Maybe it's something specialspecjalny in his brainmózg
28
84000
3000
Może ludzki mózg jest wyjątkowy,
01:52
that allowspozwala him to make toolsprzybory or to have mathematicsmatematyka.
29
87000
5000
bo umożliwia tworzenie narzędzi, lub obliczenia matematyczne.
01:57
Well, I don't know. There were TasmaniansZyjacymi who were discoveredodkryty
30
92000
6000
No nie wiem... Kiedy w XVII wieku odkryto Tasmanię,
02:03
around the 1600s and they had no fireogień.
31
98000
4000
jej mieszkańcy nie znali ognia.
02:07
They had no stonekamień toolsprzybory.
32
102000
3000
Nie mieli kamiennych narzędzi.
02:10
To our knowledgewiedza, umiejętności they had no musicmuzyka.
33
105000
3000
O ile wiemy, nie znali muzyki.
02:14
So when you compareporównać them to the BonoboBonobo,
34
109000
3000
W porównaniu z nimi,
02:19
the BonoboBonobo is a little hairierJedni.
35
114000
2000
bonobo są nieco bardziej włochate,
02:21
He doesn't standstoisko quitecałkiem as uprightpionowo.
36
116000
4000
nie stoją tak całkiem pionowo,
02:26
But there are a lot of similaritiespodobieństwa.
37
121000
2000
ale widać sporo podobieństw.
02:29
And I think that as we look at culturekultura,
38
124000
4000
I myślę, że gdy przyjrzymy się kulturze,
02:33
we kinduprzejmy of come to understandzrozumieć
39
128000
3000
w pewnym sensie zaczynamy rozumieć,
02:36
how we got to where we are.
40
131000
2000
skąd się wzięliśmy.
02:38
And I don't really think it's in our biologybiologia;
41
133000
3000
I nie wierzę, że chodzi tu o naszą biologię.
02:41
I think we'vemamy attributedprzypisać it to our biologybiologia,
42
136000
2000
Przypisujemy to jej,
02:43
but I don't really think it's there.
43
138000
3000
ale nie sądzę, że naprawdę o to chodzi.
02:46
So what I want to do now is introduceprzedstawiać you
44
141000
2000
A teraz chciałabym przedstawić wam
02:48
to a speciesgatunki callednazywa the BonoboBonobo.
45
143000
2000
gatunek zwany bonobo.
02:52
This is KanziKanzi.
46
147000
2000
To jest Kanzi.
02:54
He's a BonoboBonobo.
47
149000
2000
Jest szympansem bonobo.
02:56
Right now, he's in a forestlas in GeorgiaGruzja.
48
151000
3000
Obecnie mieszka w lesie w Georgii.
02:59
His mothermama originallypierwotnie cameoprawa ołowiana witrażu from a forestlas in AfricaAfryka.
49
154000
4000
Jego mama pochodzi z lasu w Afryce.
03:03
And she cameoprawa ołowiana witrażu to us when she was just at pubertypokwitanie,
50
158000
4000
Kiedy do nas przyjechała, była w okresie dojrzewania,
03:07
about sixsześć or sevensiedem yearslat of agewiek.
51
162000
2000
miała około 6-7 lat.
03:10
Now this showsprzedstawia a BonoboBonobo on your right,
52
165000
2000
Po prawej widzicie bonobo, a po lewej szympansa.
03:12
and a chimpanzeeszympans on your left.
53
167000
1000
Po prawej widzicie bonobo, a po lewej szympansa.
03:14
ClearlyWyraźnie, the chimpanzeeszympans has a little bitkawałek hardertrudniejsze time of walkingpieszy.
54
169000
4000
Szympansowi wyraźnie trudniej się chodzi.
03:18
The BonoboBonobo, althoughmimo że shorterkrótszy than us and theirich armsramiona still longerdłużej,
55
173000
4000
Bonobo, chociaż są od nas niższe, a ich ramiona są dłuższe,
03:22
is more uprightpionowo, just as we are.
56
177000
4000
mają bardziej pionową pozycję, tak jak my.
03:26
This showsprzedstawia the BonoboBonobo comparedporównywane to an australopithecineAustralopitek like LucyLucy.
57
181000
5000
Tutaj porównujemy bonobo do australopiteka, takiego jak Lucy.
03:31
As you can see, there's not a lot of differenceróżnica
58
186000
3000
I jak widać, nie ma zbyt wielu różnic
03:34
betweenpomiędzy the way a BonoboBonobo walksspacery
59
189000
2000
w sposobie chodzenia bonobo
03:36
and the way an earlywcześnie australopithecineAustralopitek would have walkedchodził.
60
191000
4000
i tym, jak chodziłby australopitek.
03:40
As they turnskręcać towardw kierunku us you'llTy będziesz see
61
195000
2000
Gdy się obrócą, zobaczycie,
03:42
that the pelvicmiednicy areapowierzchnia of earlywcześnie australopithecinesOdkrywca is a little flatterpochlebiać
62
197000
5000
że miednica wczesnych australopiteków jest bardziej płaska
03:47
and doesn't have to rotateobracać się quitecałkiem so much from sidebok to sidebok.
63
202000
4000
i nie musi tak obracać się na boki,
03:51
So the -- the bipedaldwunożny gaitchód is a little easierłatwiejsze.
64
206000
2000
więc chód dwunożny jest łatwiejszy.
03:53
And now we see all fourcztery.
65
208000
2000
A to wszystkie 4 gatunki.
03:56
VideoWideo: NarratorProgram Narrator: The wilddziki BonoboBonobo liveszyje in centralcentralny AfricaAfryka, in the jungledżungla
66
211000
4000
Video: Dzikie bonobo żyją w środkowej Afryce,
04:00
encircledotoczone by the CongoKongo RiverRzeka.
67
215000
3000
w dżungli otoczonej rzeką Kongo.
04:05
CanopiedCanopied treesdrzewa as tallwysoki as 40 metersmetrów, 130 feetstopy,
68
220000
4000
Drzewa tworzące zielone sklepienie 40 metrów nad ziemią
04:09
growrosnąć denselygęsto in the areapowierzchnia.
69
224000
4000
gęsto porastają te tereny.
04:13
It was a JapaneseJapoński scientistnaukowiec
70
228000
3000
Badania terenowe bonobo
04:16
who first undertookzobowiązała się seriouspoważny fieldpole studiesstudia of the BonoboBonobo,
71
231000
4000
rozpoczął pewien japoński naukowiec,
04:20
almostprawie threetrzy decadesdziesiątki lat agotemu.
72
235000
3000
prawie trzydzieści lat temu.
04:26
BonobosBonobo are builtwybudowany slightlynieco smallermniejszy than the chimpanzeeszympans.
73
241000
4000
Bonobo są nieco drobniejszej budowy, niż szympansy.
04:30
Slim-bodiedSlim zabudowanych, BonobosBonobo are by natureNatura very gentledelikatny creaturesstworzenia.
74
245000
5000
Są szczupłe, a także z natury bardzo łagodne.
04:36
Long and carefulostrożny studiesstudia have reportedzgłaszane manywiele newNowy findingsustalenia on them.
75
251000
5000
Długie badania dostarczyły wielu nowych odkryć.
04:43
One discoveryodkrycie was that wilddziki BonobosBonobo oftenczęsto walkspacerować bidpedallysię.
76
258000
6000
Okazało się, że dzikie bonobo często chodzą na dwóch nogach.
04:55
What's more, they are ablezdolny to walkspacerować uprightpionowo for long distancesodległości.
77
270000
5000
Co więcej, potrafią tak przebyć długie dystanse.
05:07
SusanSusan Savage-RumbaughSavage-Rumbaugh (videowideo): Let's go say hellocześć to AustinAustin first and then go to the A framerama.
78
282000
3000
Przywitajmy się z Austinem, a potem chodźmy do chatki A.
05:11
SSSS: This is KanziKanzi and I, in the forestlas.
79
286000
2000
Susan Savage-Rumbaugh: To Kanzi i ja, w lesie.
05:13
NoneBrak of the things you will see in this particularszczególny videowideo are trainedprzeszkolony.
80
288000
4000
Żadne z zachowań na filmie nie jest wynikiem tresury.
05:17
NoneBrak of them are trickswydziwianie.
81
292000
2000
Żadne z nich nie jest sztuczką.
05:19
They all happenedstało się to be capturedschwytany on filmfilm spontaneouslyspontanicznie,
82
294000
3000
Wszystkie zdarzyły się spontanicznie,
05:22
by NHKNHK of JapanJaponia.
83
297000
2000
uwieczniła je japońska telewizja NHK.
05:25
We have eightosiem BonobosBonobo.
84
300000
2000
Mamy osiem bonobo.
05:27
VideoWideo: Look at all this stuffrzeczy that's here for our campfireognisko.
85
302000
2000
Video: Popatrz, co mamy na ognisko.
05:30
SSSS: An entireCały familyrodzina at our researchBadania centrecentrum.
86
305000
3000
SS: Cała rodzina w naszym ośrodku badawczym.
05:38
VideoWideo: You going to help get some stickskije?
87
313000
3000
Video: Pomożesz pozbierać patyki?
05:42
Good.
88
317000
1000
Dobrze.
05:47
We need more stickskije, too.
89
322000
2000
Potrzebujemy więcej patyków.
05:56
I have a lighterzapalniczka in my pocketkieszeń if you need one.
90
331000
2000
Mam zapalniczkę w kieszeni, jeśli potrzebujesz.
05:59
That's a wasps'osy nestgniazdo.
91
334000
2000
O, gniazdo os!
06:01
You can get it out.
92
336000
2000
Możesz ją wyjąć.
06:05
I hopenadzieja I have a lighterzapalniczka.
93
340000
3000
Mam nadzieję, że mam zapalniczkę.
06:08
You can use the lighterzapalniczka to startpoczątek the fireogień.
94
343000
2000
Możesz użyć zapalniczki, by rozpalić ognisko.
06:12
SSSS: So KanziKanzi is very interestedzainteresowany in fireogień.
95
347000
2000
SS: Kanzi bardzo interesuje się ogniem.
06:14
He doesn't do it yetjeszcze withoutbez a lighterzapalniczka,
96
349000
3000
Nie rozpala go jeszcze bez zapalniczki,
06:17
but I think if he saw someonektoś do it, he mightmoc be ablezdolny to do --
97
352000
4000
ale myślę, że gdyby zobaczył, jak to się robi,
06:21
make a fireogień withoutbez a lighterzapalniczka.
98
356000
2000
może by się nauczył.
06:25
He's learninguczenie się about how to keep a fireogień going.
99
360000
2000
Uczy się, jak podtrzymywać ogień.
06:28
He's learninguczenie się the usesużywa for a fireogień,
100
363000
2000
Uczy się, do czego go używać,
06:31
just by watchingoglądanie what we do with fireogień.
101
366000
3000
po prostu obserwując, co my robimy z ogniem.
06:34
(LaughterŚmiech)
102
369000
2000
(Śmiech)
06:43
This is a smileuśmiech on the facetwarz of a BonoboBonobo.
103
378000
2000
To uśmiech na twarzy bonobo.
06:45
These are happyszczęśliwy vocalizationsodgłosów.
104
380000
2000
To wokalizacje oznaczające zadowolenie.
06:47
VideoWideo: You're happyszczęśliwy.
105
382000
2000
Video: Jesteś zadowolony.
06:49
You're very happyszczęśliwy about this partczęść.
106
384000
2000
Tę część bardzo lubisz!
06:51
You've got to put some waterwoda on the fireogień. You see the waterwoda?
107
386000
4000
Musisz zalać ogień wodą. Widzisz wodę?
07:00
Good jobpraca.
108
395000
2000
Dobrze ci poszło.
07:03
SSSS: ForgotNie pamiętam to zipzamek błyskawiczny up the back halfpół of his backpackPlecak.
109
398000
3000
SS: Zapomniał zapiąć górę plecaka.
07:07
But he likeslubi to carrynieść things from placemiejsce to placemiejsce.
110
402000
2000
Ale lubi przenosić rzeczy.
07:10
VideoWideo: AustinAustin, I hearsłyszeć you sayingpowiedzenie "AustinAustin."
111
405000
2000
Video: Mówisz o Austinie!
07:12
SSSS: He talksrozmowy to other BonobosBonobo at the lablaboratorium, long-distancedługi dystans,
112
407000
3000
SS: Rozmawia z innymi bonobo, na odległość,
07:15
fartherdalej than we can hearsłyszeć.
113
410000
2000
dalej niż my możemy słyszeć.
07:18
This is his sistersiostra.
114
413000
2000
To jego siostra.
07:20
This is her first time to try to drivenapęd a golfgolf cartwózek.
115
415000
3000
Pierwszy raz próbuje prowadzić wózek golfowy.
07:25
VideoWideo: GoodbyeŻegnaj.
116
420000
2000
Video: Do widzenia!
07:27
(LaughterŚmiech)
117
422000
2000
(Śmiech)
07:29
SSSS: She's got the pedalsPedały down, but not the wheelkoło.
118
424000
4000
SS: Opanowała pedały, ale nie kierownicę.
07:37
She switchesprzełączniki from reverserewers to forwardNaprzód
119
432000
3000
Przełącza ze wstecznego i trzyma kierownicę,
07:40
and she holdstrzyma ontona the wheelkoło, ratherraczej than turnsskręca it.
120
435000
2000
zamiast nią obracać.
07:42
(LaughterŚmiech)
121
437000
3000
(Śmiech)
07:45
Like us, she knowswie that that individualindywidualny in the mirrorlustro is her.
122
440000
5000
Tak jak my, wie że twarz w lusterku to ona sama.
07:50
(MusicMuzyka)
123
445000
4000
(Muzyka)
07:54
VideoWideo: NarratorProgram Narrator: By raisingwychowywanie BonobosBonobo in a culturekultura that is bothobie BonoboBonobo and humanczłowiek,
124
449000
5000
Video: Wychowując je w kulturze po części bonobo, po części ludzkiej
07:59
and documentingdokumentowanie theirich developmentrozwój acrossprzez two decadesdziesiątki lat,
125
454000
4000
i dokumentując ich rozwój przez dwadzieścia lat,
08:03
scientistsnaukowcy are exploringodkrywanie how culturalkulturalny forcessiły
126
458000
3000
naukowcy badają, jak wpływy kulturowe
08:06
(LaughterŚmiech)
127
461000
1000
(Śmiech)
08:07
maymoże have operatedobsługiwane duringpodczas humanczłowiek evolutionewolucja.
128
462000
3000
mogły działać w trakcie ludzkiej ewolucji.
08:12
His nameNazwa is NyotaNyota.
129
467000
2000
Nazywa się Nyota. Ma 3 miesiące.
08:14
It meansznaczy "stargwiazda" in SwahiliSuahili.
130
469000
2000
To znaczy "gwiazda" w Suahili.
08:16
(MusicMuzyka)
131
471000
7000
(Muzyka)
08:26
PanbanishaPanbanisha is tryingpróbować to give NyotaNyota a haircutfryzura with a pairpara of scissorsnożyczki.
132
481000
5000
Panbanisha próbuje ostrzyc Nyocie włosy, nożyczkami.
08:32
In the wilddziki, the parentrodzic BonoboBonobo is knownznany to groomPan młody its offspringpotomstwo.
133
487000
5000
Na wolności rodzice bonobo pielęgnują swoje młode.
08:37
Here PanbanishaPanbanisha usesużywa scissorsnożyczki, insteadzamiast of her handsręce,
134
492000
4000
Tutaj Panbanisha używa nożyczek zamiast rąk,
08:41
to groomPan młody NyotaNyota.
135
496000
2000
pielęgnując Nyotę.
08:45
Very impressiveimponujący.
136
500000
3000
Robi wrażenie.
08:51
SubtleSubtelne maneuveringmanewrowania of the handsręce is requiredwymagany
137
506000
3000
Do wykonania takich czynności
08:54
to performwykonać delicatedelikatny taskszadania like this.
138
509000
3000
potrzebne są precyzyjne ruchy dłoni.
09:06
NyotaNyota triespróbuje to imitatenaśladować PanbanishaPanbanisha by usingza pomocą the scissorsnożyczki himselfsamego siebie.
139
521000
5000
Nyota próbuje naśladować Panbanishę, używając nożyczek.
09:13
RealizingZdając sobie sprawę that NyotaNyota mightmoc get hurtból,
140
528000
3000
Zdając sobie sprawę, że Nyota może się skaleczyć,
09:16
PanbanishaPanbanisha, like any humanczłowiek mothermama,
141
531000
2000
Panbanisha, jak każda ludzka matka,
09:18
carefullyostrożnie tugsszarpie to get the scissorsnożyczki back.
142
533000
4000
delikatnie wyciąga mu nożyczki z rąk.
09:37
He can now cutciąć throughprzez toughtwardy animalzwierzę hideukryć.
143
552000
3000
Teraz potrafi przeciąć twardą skórę.
09:41
SSSS: Kanzi'sKanzi's learnednauczyli to make stonekamień toolsprzybory.
144
556000
2000
SS: Nauczył się tworzyć narzędzia.
09:43
VideoWideo: KanziKanzi now makesczyni his toolsprzybory,
145
558000
1000
Video: Kanzi robi narzędzia, jak nasi przodkowie
09:44
just as our ancestorsprzodkowie maymoże have madezrobiony them,
146
559000
2000
Video: Kanzi robi narzędzia, jak nasi przodkowie
09:46
two-and-a-halfdwóch i pół millionmilion yearslat agotemu --
147
561000
2000
dwa i pół miliona lat temu,
09:48
by holdingtrzymać the rocksskały in bothobie handsręce, to strikestrajk one againstprzeciwko the other.
148
563000
5000
trzymając kamienie w obu rękach i uderzając jednym o drugi.
09:53
He has learnednauczyli that by usingza pomocą bothobie handsręce
149
568000
3000
Nauczył się, że używając obu rąk
09:56
and aimingcelem his glancingSpoglądając blowswieje,
150
571000
2000
i dobrze celując, przy pomocy krótkich uderzeń
09:58
he can make much largerwiększy, sharperostrzejsze flakespłatków.
151
573000
4000
może uzyskać znacznie większe, ostrzejsze odłamki.
10:02
KanziKanzi chooseswybiera a flakePłatek he thinksmyśli is sharpostry enoughdość.
152
577000
3000
Wybiera odłamek, który wydaje się dostatecznie ostry.
10:10
The toughtwardy hideukryć is difficulttrudny to cutciąć, even with a knifenóż.
153
585000
4000
Twardą skórę trudno przeciąć, nawet nożem.
10:14
The rockskała that KanziKanzi is usingza pomocą is extremelyniezwykle hardciężko
154
589000
3000
Kamień, którego używa Kanzi, jest bardzo twardy,
10:17
and idealideał for stonekamień toolnarzędzie makingzrobienie, but difficulttrudny to handleuchwyt,
155
592000
4000
idealny do robienia narzędzi, ale trudny w obróbce.
10:21
requiringwymagających great skillumiejętność.
156
596000
2000
Wymaga sporych umiejętności.
10:23
Kanzi'sKanzi's rockskała is from GonaGona, EthiopiaEtiopia
157
598000
2000
Ten kamień pochodzi z Gona w Etopii.
10:25
and is identicalidentyczny to that used by our AfricanAfrykańska ancestorsprzodkowie
158
600000
4000
Identycznych używali nasi afrykańscy przodkowie
10:29
two-and-a-halfdwóch i pół millionmilion yearslat agotemu.
159
604000
2000
dwa i pół miliona lat temu.
10:34
These are the rocksskały KanziKanzi used
160
609000
3000
To są kamienie, których użył Kanzi,
10:37
and these are the flakespłatków he madezrobiony.
161
612000
2000
a to odłamki, które zrobił.
10:39
The flatmieszkanie sharpostry edgeskrawędzie are like knifenóż bladesostrza.
162
614000
4000
Płaskie krawędzie są ostre jak nóż.
10:44
ComparePorównaj them to the toolsprzybory our ancestorsprzodkowie used;
163
619000
3000
Porównajcie je z narzędziami naszych przodków.
10:47
they bearNiedźwiedź a strikinguderzający resemblancepodobieństwo to Kanzi'sKanzi's.
164
622000
3000
Widać uderzające podobieństwo.
11:00
PanbanishaPanbanisha is longingtęsknota to go for a walkspacerować in the woodsWoods.
165
635000
3000
Panbanishy marzy się spacer w lesie.
11:03
She keepstrzyma staringgapiowski out the windowokno.
166
638000
3000
Ciągle wygląda przez okno.
11:08
SSSS: This is -- let me showpokazać you something we didn't think they would do.
167
643000
3000
SS: Pokażę wam coś, czego się nie spodziewaliśmy.
11:11
VideoWideo: For severalkilka daysdni now, PanbanishaPanbanisha has not been outsidena zewnątrz.
168
646000
5000
Video: Od kilku dni Panbanisha nie wychodzi na zewnątrz.
11:17
SSSS: I normallynormalnie talk about languagejęzyk.
169
652000
2000
SS: Zwykle mówię o języku.
11:19
VideoWideo: Then PanbanishaPanbanisha does something unexpectedniespodziewany.
170
654000
3000
Video: Nagle Panbanisha robi coś niespodziewanego.
11:22
SSSS: But sinceod I'm advisedzaleca not to do what I normallynormalnie do,
171
657000
3000
SS: Ale ponieważ poradzono mi, bym nie robiła tego, co zwykle,
11:25
I haven'tnie mam told you that these apesmałpy have languagejęzyk.
172
660000
2000
nie powiedziałam, że te małpy mają język.
11:27
It's a geometricgeometryczny languagejęzyk.
173
662000
2000
To język geometryczny.
11:29
VideoWideo: She takes a piecekawałek of chalkKreda
174
664000
1000
Video: Bierze kawałek kredy
11:30
and beginszaczyna się writingpisanie something on the floorpiętro.
175
665000
2000
i zaczyna pisać na podłodze.
11:32
What is she writingpisanie?
176
667000
2000
Co ona pisze?
11:40
SSSS: She's alsorównież sayingpowiedzenie the nameNazwa of that, with her voicegłos.
177
675000
4000
SS: Ona także wymawia to słowo, głosem.
11:44
VideoWideo: Now she comespochodzi up to DrDr. SueSue and startszaczyna się writingpisanie again.
178
679000
3000
Video: Idzie do doktor Sue i znów zaczyna pisać.
11:47
SSSS: These are her symbolssymbolika on her keyboardklawiatura.
179
682000
3000
SS: To są jej symbole na planszy.
11:50
(MusicMuzyka)
180
685000
1000
(Muzyka)
11:51
They speakmówić when she touchesdotyka them.
181
686000
2000
Wymawiają słowa, gdy ich dotyka.
11:53
VideoWideo: PanbanishaPanbanisha is communicatingprzyległy to DrDr. SueSue where she wants to go.
182
688000
3000
Video: Panbanisha komunikuje doktor Sue, dokąd chce iść.
11:56
"A framerama" representsreprezentuje a hutChata in the woodsWoods.
183
691000
4000
Taki znak oznacza chatę w lesie.
12:00
ComparePorównaj the chalkKreda writingpisanie with the lexigramleksygramem on the keyboardklawiatura.
184
695000
4000
Porównajmy rysunek z leksygramem na planszy.
12:14
PanbanishaPanbanisha beganrozpoczął się writingpisanie the lexigramslexigrams on the forestlas floorpiętro.
185
709000
4000
Panbanisha zaczęła pisać leksygramy na ziemi w lesie.
12:20
SSSS (videowideo): Very nicemiły. BeautifulPiękne, PanbanishaPanbanisha.
186
715000
4000
Bardzo ładne. Pięknie, Panbanisha.
12:24
SSSS: At first we didn't really realizerealizować what she was doing,
187
719000
3000
SS: Na początku nie zdawaliśmy sobie sprawy, co robi,
12:27
untilaż do we stoodstał back and lookedspojrzał at it and rotatedobracany it.
188
722000
3000
aż odsunęliśmy się, przyjrzeliśmy się i obróciliśmy symbol.
12:30
VideoWideo: This lexigramleksygramem alsorównież refersodnosi się to a placemiejsce in the woodsWoods.
189
725000
2000
Video: Leksygram oznacza też miejsce w lesie.
12:32
The curvedzakrzywione linelinia is very similarpodobny to the lexigramleksygramem.
190
727000
4000
Ta falista linia bardzo przypomina leksygram.
12:39
The nextNastępny symbolsymbol PanbanishaPanbanisha writespisze representsreprezentuje "collarkołnierz."
191
734000
4000
Następny symbol napisany przez Panbanishę oznacza obrożę,
12:43
It indicateswskazuje the collarkołnierz that PanbanishaPanbanisha mustmusi wearmieć na sobie when she goesidzie out.
192
738000
4000
jaką Panbanisha musi nosić, gdy wychodzi na zewnątrz.
12:47
SSSS: That's an institutionalinstytucjonalny requirementwymaganie.
193
742000
2000
SS: Takie są zasady ośrodka.
12:50
VideoWideo: This symbolsymbol is not as clearjasny as the othersinni,
194
745000
3000
Video: Ten symbol jest mniej wyraźny, niż inne,
12:53
but one can see PanbanishaPanbanisha is tryingpróbować to produceprodukować a curvedzakrzywione linelinia
195
748000
5000
ale widzimy, że Panbanisha próbuje narysować krzywą
12:58
and severalkilka straightproste lineskwestia.
196
753000
2000
i kilka prostych.
13:00
ResearchersNaukowcy beganrozpoczął się to recordrekord what PanbanishaPanbanisha said,
197
755000
4000
Badacze zaczęli zapisywać, co Panbanisha powiedziała,
13:04
by writingpisanie lexigramslexigrams on the floorpiętro with chalkKreda.
198
759000
4000
zapisując leksygramy kredą na podłodze.
13:08
PanbanishaPanbanisha watchedoglądaliśmy.
199
763000
2000
Panbanisha się przyglądała.
13:10
SoonWkrótce she beganrozpoczął się to writepisać as well.
200
765000
3000
Wkrótce sama zaczęła pisać.
13:14
The Bonobo'sBonobo abilitiesumiejętności have stunnedoszołomiony scientistsnaukowcy around the worldświat.
201
769000
4000
Zdolności bonobo zadziwiają naukowców na całym świecie.
13:18
How did they developrozwijać?
202
773000
2000
Jak się rozwinęły?
13:20
SSSS (videowideo): We founduznany that the mostwiększość importantważny thing
203
775000
2000
SS: Odkryliśmy, że najważniejsze
13:22
for permittingpozwalających na BonobosBonobo to acquirenabyć languagejęzyk is not to teachnauczać them.
204
777000
5000
w nabywaniu języka przez bonobo, to ich nie uczyć.
13:27
It's simplypo prostu to use languagejęzyk around them,
205
782000
3000
Po prostu używać języka w ich obecności,
13:30
because the drivingnapędowy forcesiła in languagejęzyk acquisitionnabycie
206
785000
3000
ponieważ siłą napędową w nabywaniu języka
13:33
is to understandzrozumieć what othersinni, that are importantważny to you, are sayingpowiedzenie to you.
207
788000
5000
jest chęć zrozumienia, co mówią osoby dla nas ważne.
13:38
OnceRaz you have that capacityPojemność,
208
793000
2000
Kiedy mamy tę umiejętność,
13:40
the abilityzdolność to produceprodukować languagejęzyk
209
795000
3000
zdolność tworzenia wypowiedzi
13:43
comespochodzi ratherraczej naturallynaturalnie and ratherraczej freelyswobodnie.
210
798000
4000
przychodzi dość naturalnie i swobodnie.
13:47
So we want to createStwórz an environmentśrodowisko in whichktóry BonobosBonobo,
211
802000
3000
Dlatego chcemy tworzyć środowisko, w którym bonobo
13:50
like all of the individualsosoby prywatne with whomkogo they are interactinginterakcja --
212
805000
4000
lubią wszystkie osoby, z którymi mają do czynienia.
13:54
we want to createStwórz an environmentśrodowisko in whichktóry they have funzabawa,
213
809000
3000
Otoczenie, w którym się dobrze bawią
13:57
and an environmentśrodowisko in whichktóry the othersinni
214
812000
2000
i są wśród znaczących dla nich osób.
13:59
are meaningfulznaczący individualsosoby prywatne for them.
215
814000
3000
i są wśród znaczących dla nich osób.
14:04
NarratorProgram Narrator: This environmentśrodowisko bringsprzynosi out unexpectedniespodziewany potentialpotencjał
216
819000
3000
Takie otoczenie wydobywa niespodziewany potencjał
14:07
in KanziKanzi and PanbanishaPanbanisha.
217
822000
3000
z Kanziego i Panbanishy.
14:17
PanbanishaPanbanisha is enjoyingciesząc playinggra her harmonicaharmonijka ustna,
218
832000
4000
Panbanisha z przyjemnością gra na organkach,
14:21
untilaż do NyotaNyota, now one yearrok oldstary, stealskradnie it.
219
836000
4000
aż nagle porywa je jednoroczny Nyota.
14:25
Then he peersrówieśnicy eagerlyz zapałem into his mother'smatki mouthusta.
220
840000
4000
Patrzy z uwagą na usta mamy.
14:29
Is he looking for where the sounddźwięk cameoprawa ołowiana witrażu from?
221
844000
2000
Szuka źródła dźwięków.
14:32
DrDr. SueSue thinksmyśli it's importantważny to allowdopuszczać suchtaki curiosityciekawość to flourishzakrętas.
222
847000
4000
Wg doktor Sue, trzeba pozwolić na rozwój takiej ciekawości.
14:47
This time PanbanishaPanbanisha is playinggra the electricelektryczny pianofortepian.
223
862000
3000
Tym razem Panbanisha gra na organach elektrycznych.
14:50
She wasn'tnie było forcedwymuszony to learnuczyć się the pianofortepian;
224
865000
3000
Nie zmuszano jej do gry.
14:53
she saw a researchernaukowiec playgrać the instrumentinstrument and tookwziął an interestzainteresowanie.
225
868000
4000
Zobaczyła, jak gra jedna z badaczek, co ją zainteresowało.
15:25
ResearcherNaukowiec: Go aheadprzed siebie. Go aheadprzed siebie. I'm listeningsłuchający.
226
900000
2000
Graj, graj. Słucham.
15:29
Do that realreal fastszybki partczęść that you did. Yeah, that partczęść.
227
904000
3000
Zagraj ten szybki kawałek, który już grałeś. No właśnie.
15:36
NarratorProgram Narrator: KanziKanzi playsgra the xylophoneksylofon;
228
911000
2000
Kanzi gra na cymbałkach
15:38
usingza pomocą bothobie handsręce he enthusiasticallyentuzjastycznie accompaniestowarzyszy DrDr. Sue'sSue's singingśpiewanie.
229
913000
5000
i używając obu rąk, entuzjastycznie akompaniuje doktor Sue.
15:44
KanziKanzi and PanbanishaPanbanisha
230
919000
1000
To pełne zabawy otoczenie stymuluje Kanziego i Panbanishę,
15:45
are stimulatedstymulowane by this fun-filledpełne zabawy environmentśrodowisko,
231
920000
3000
To pełne zabawy otoczenie stymuluje Kanziego i Panbanishę,
15:48
whichktóry promotespromuje the emergencepowstanie of these culturalkulturalny capabilitiesmożliwości.
232
923000
4000
wspomagając wykształcanie się zdolności kulturowych.
15:56
(LaughterŚmiech)
233
931000
2000
(Śmiech)
16:06
ResearcherNaukowiec: OK, now get the monsterspotworów. Get them.
234
941000
3000
OK, teraz goń potwory!
16:09
Take the cherrieswiśnie too.
235
944000
2000
I weź wisienki.
16:12
Now watch out, stayzostać away from them now.
236
947000
3000
Teraz uważaj, odsuń się.
16:16
Now you can chaseChase them again. Time to chaseChase them.
237
951000
3000
Teraz znów możesz je gonić. Złap je!
16:23
Now you have to stayzostać away. Get away.
238
958000
3000
Teraz musisz ich unikać. Odsuń się.
16:26
RunUruchom away. RunUruchom.
239
961000
3000
Uciekaj! Uciekaj!
16:29
Now we can chaseChase them again. Go get them.
240
964000
4000
Teraz znów możemy je gonić. Łap je!
16:35
Oh no!
241
970000
1000
No nie!
16:37
Good KanziKanzi. Very good. Thank you so much.
242
972000
3000
Dobrze, Kanzi. Bardzo dobrze. Bardzo ci dziękuję.
16:44
NarratorProgram Narrator: NoneBrak of us, BonoboBonobo or humanczłowiek, can possiblymożliwie even imaginewyobrażać sobie?
243
979000
7000
Czy ktokolwiek z nas, bonobo czy człowiek, potrafi to sobie wyobrazić?
16:57
SSSS: So we have a bi-speciesBI gatunki environmentśrodowisko, we call it a "panhomoculturepanhomoculture."
244
992000
7000
SS: To środowisko dwugatunkowe, nazywamy je panhomokulturą.
17:04
We're learninguczenie się how to becomestają się like them.
245
999000
2000
Uczymy się, jak być jak one,
17:06
We're learninguczenie się how to communicatekomunikować się with them,
246
1001000
2000
jak się z nimi komunikować
17:08
in really high-pitchedpiskliwy tonesdźwięki.
247
1003000
2000
za pomocą bardzo wysokich dźwięków.
17:10
We're learninguczenie się that they probablyprawdopodobnie have a languagejęzyk in the wilddziki.
248
1005000
4000
Myślimy, że na wolności mają prawdopodobnie własny język.
17:14
And they're learninguczenie się to becomestają się like us.
249
1009000
2000
A one uczą się być jak my.
17:16
Because we believe that it's not biologybiologia; it's culturekultura.
250
1011000
3000
Bo wierzymy, że nie chodzi tu o biologię, tylko o kulturę.
17:19
So we're sharingdzielenie się toolsprzybory and technologytechnologia and languagejęzyk
251
1014000
4000
A więc dzielimy się narzędziami, technologią i językiem z innym gatunkiem.
17:23
with anotherinne speciesgatunki.
252
1018000
2000
A więc dzielimy się narzędziami, technologią i językiem z innym gatunkiem.
17:25
Thank you.
253
1020000
2000
Dziękuję.
Translated by Joanna Stefanska
Reviewed by Krystian Aparta

▲Back to top

ABOUT THE SPEAKER
Susan Savage-Rumbaugh - Primate authority
Susan Savage-Rumbaugh has made startling breakthroughs in her lifelong work with chimpanzees and bonobos, showing the animals to be adept in picking up language and other "intelligent" behaviors.

Why you should listen

Into the great debate over intelligence and instinct -- over what makes us human -- Susan Savage-Rumbaugh has thrown a monkey wrench. Her work with apes has forced a new way of looking at what traits are truly and distinctly human, and new questions about whether some abilities we attribute to "species" are in fact due to an animal's social environment. She believes culture and tradition, in many cases more than biology, can account for differences between humans and other primates.

Her bonobo apes, including a superstar named Kanzi, understand spoken English, interact, and have learned to execute tasks once believed limited to humans -- such as starting and controlling a fire. They aren't trained in classic human-animal fashion. Like human children, the apes learn by watching. "Parents really don't know how they teach their children language," she has said. "Why should I have to know how I teach Kanzi language? I just act normal around him, and he learns it."

Her latest book is Kanzi's Primal Language: The Cultural Initiation of Primates into Language.

Also, in 2011, she was named one of TIME's 100 Most Influential People


 

More profile about the speaker
Susan Savage-Rumbaugh | Speaker | TED.com