TEDxMaui
Gary Greenberg: The beautiful nano details of our world
گاری گرینبێرگ: ڕوونکردنەوە جوانەکانی نانۆ بۆ جیهانەکەمان
Filmed:
Readability: 3.3
1,118,591 views
کاتێک وێنەیەکی فۆتۆگرافی لە ژێر مایکرۆسکۆبێکی ٣ دوریدا دادەنێین، دەنکە لمەکان وەک پارچەی ڕەنگاوڕەنگی شیرینی و نێرە ئەندامەکانی گوڵێک وەک منارەیەکی سەرنج ڕاکێش دەردەکەون کە لەناو پارکێکدا بن، گاری گرینبێرگ شتە هەست بزوێنەرەکانی ئەم جیهانەمان بۆ دەگێڕێتەوە
Gary Greenberg - Micro photographer
Gary Greenberg is a photographer, biomedical researcher and inventor intent on giving us all a view of the microscopic wonders all around us. Full bio
Gary Greenberg is a photographer, biomedical researcher and inventor intent on giving us all a view of the microscopic wonders all around us. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:17
So I want to talk a little bit about seeing the world
0
1797
2467
دەمەوێت باسێکی کورت بکەم لەسەر گەڕان و بینینی جیهان
00:20
from a totally unique point of view,
1
4264
2726
لە گۆشە نیگایەکی تەواو جیاوازەوە
00:22
and this world I'm going to talk about is the micro world.
2
6990
3025
وە ئەم جیهانەش کە من دەمەوێت باسی ئێوە بکەم بریتیە لە جیهانی بچوک
00:25
I've found, after doing this for many, many years,
3
10015
2580
لە دوای چەندان ساڵ کارکردنەوە تیایدا بۆم دەردەکەوێت
00:28
that there's a magical world behind reality.
4
12595
2716
جیهانێکی خەیاڵە، سحری هەیە لە پشت جیهانی ڕاستەقینەوە
00:31
And that can be seen directly through a microscope,
5
15311
3159
کە دەتوانرێت بە شێوەیەکی راستەوخۆ لە مایکرۆسکۆبێکەوە ببینرێت
00:34
and I'm going to show you some of this today.
6
18470
2105
هەر ئەوەشە ک ئەمڕۆ نیشانی ئێوەی بدەم
00:36
So let's start off looking at something rather not-so-small,
7
20575
3687
کەواتە، با لەسەرەتادا لە شتێکەوە دەست پێ بکەین کە زۆر بچوک نەبێت و
00:40
something that we can see with our naked eye,
8
24262
2264
ئێوە بتوانن تەنها بە چاوی ئاسایی ببینن
00:42
and that's a bee. So when you look at this bee,
9
26526
2441
ئەو شتەش کە هەڵمبژاردوە هەنگێکە، کاتێک سەیری ئەم هەنگە دەکەیت
00:44
it's about this size here, it's about a centimeter.
10
28967
2896
تەنها ئەوەندە دەبێت، قەبارەکەی نزیکەی سانتیمەترێکە
00:47
But to really see the details of the bee, and really
11
31863
2288
بەڵام بۆ ئەوەی بە تەواوی سەیری وردەکاریەکانی ئەم هەنگە بکەیت
00:50
appreciate what it is, you have to look a little bit closer.
12
34151
3729
دەیەوێت بەڕاستی پێکهاتنەکەی لە پێش چاو بگرێت و بزانێت چۆنە، دەبێت کەمێک لە نزیکترەوە سەیری بکەیت
00:53
So that's just the eye of the bee with a microscope,
13
37880
3086
ئەمە تەنها چاوی هەنگەکەیە لە مایکرۆسکۆبەکەوەیە
00:56
and now all of a sudden you can see that the bee has
14
40966
2347
کە سەیری دەکەیت لە پڕێکدا دەبینیت کە هەنگەکە
00:59
thousands of individual eyes called ommatidia,
15
43313
2831
هەزاران چاوی هەیە کە بە (ئۆماتیدیا) ناو دەبرێت
01:02
and they actually have sensory hairs in their eyes
16
46144
2432
وە تەنانەت مووی هەستەوەریان هەیە لەسەر ئەو چاوانەیان
01:04
so they know when they're right up close to something,
17
48576
2369
هەر بەهۆی ئەوەشەوە کاتێک لە شتێک نزیک دەبنەوە زۆر بە ئاسانی هەستی پێدەکەن
01:06
because they can't see in stereo.
18
50945
3704
لەبەرئەوەی ئەوان بە سیستەمی دەنگی هەست بە شتەکانی دەوروبەریان دەکەن
01:10
As we go smaller, here is a human hair.
19
54649
3704
کاتێک بەرەو شتێکی بچوکتر بڕۆین بۆ نمونە، موویەکی بچوک
01:14
A human hair is about the smallest thing that the eye can see.
20
58353
2819
مووی مرۆڤ بە نزیککراوەیی بچوکترین شتە کە مرۆڤ بتوانێت بە چاو بیبینێت
01:17
It's about a tenth of a millimeter.
21
61172
2734
قەبارەکەی نزیکەی یەک لەسەر دەی ملیمەترێکە
01:19
And as we go smaller again,
22
63906
1176
وە ئەگەر لێرەشەوە بەرەو شتی بچوکتر بڕۆین
01:20
about ten times smaller than that, is a cell.
23
65082
3406
بۆ نزیکەی (١٠) جار کەمتر لەوە دەگەینە خانە، خانەی مرۆڤ
01:24
So you could fit 10 human cells
24
68488
2583
واتە ١٠ خانەی تەندروستی مرۆڤ
01:26
across the diameter of a human hair.
25
71071
3666
بەقەد تیرەی موویەک دەبێت
01:30
So when we would look at cells, this is how I really got
26
74737
1586
وە کاتێک سەیری خانەکان دەکەین، لە ڕاستیدا ئەم
01:32
involved in biology and science is by looking
27
76323
3268
سەیرکردنە وای لێکردم بچمە ناو بواری زیندەوەرزانی و زانستەوە
01:35
at living cells in the microscope.
28
79591
2467
ئەویش لە ڕێگەی سەیرکردنی خانەکانەوە بوو بە مایکرۆسکۆب
01:37
When I first saw living cells in a microscope, I was
29
82058
2071
کاتێک یەکەم جار سەیری خانەیەکی زیندوم کرد بە مایکرۆسکۆب
01:40
absolutely enthralled and amazed at what they looked like.
30
84129
3899
بەتەواوەتی سەرم سوڕما لە شێوەیان
01:43
So if you look at the cell like that from the immune system,
31
88028
3316
ئەگەر سەیری خانەیەک لە خڕۆکە سپیەکان بکەیت لە کۆئەندامی بەرگری لە مرۆڤدا
01:47
they're actually moving all over the place.
32
91344
1824
لە ڕاستیدا، بەم شێوەیە بە هەموو لایەکدا دەجوڵێن
01:49
This cell is looking for foreign objects,
33
93183
3750
بۆ نمونە، ئەم خانەیە خڕۆکەیەکی سپیە بەدوای هەر تەنێکی نامۆدا دەگەڕێت
01:52
bacteria, things that it can find.
34
96933
2357
بەکتریا، یاخود ئەو شتانەی کە دەتوانێت بیان دۆزێتەوە
01:55
And it's looking around, and when it finds something,
35
99290
2648
سەیری دەوروبەری دەکات، هەرکاتێک شتێکی دۆزیەوە
01:57
and recognizes it being foreign,
36
101938
2296
دەیناسێتەوە کە تەنێکی نامۆیە
02:00
it will actually engulf it and eat it.
37
104234
1292
لەڕاستیدا قوتی دەدات و دەیخوات
02:01
So if you look right there, it finds that little bacterium,
38
105526
4284
بۆ نمونە، وەکو لێرەدا دەیبینن، کاتێک ئەو بەکتریا بچوکانە دەدۆزێتەوە
02:05
and it engulfs it and eats it.
39
109810
5622
قوتی دەدات و دەیخوات
02:11
If you take some heart cells from an animal,
40
115432
3181
وە ئەگەر چەند خانەیەکی دڵ وەر بگریت لە ئاژەڵدا
02:14
and put it in a dish, they'll just sit there and beat.
41
118613
2896
وە بیانخەیتە قاپێکەوە، دادەنیشن و لێیدەدەن
02:17
That's their job. Every cell has a mission in life,
42
121509
3590
چونکە کارەکەیان ئەوەیە لێبدەن. هەموو خانەیەک کارێکی تایبەت بە خۆی هەیە لە ژیاندا
02:20
and these cells, the mission is
43
125099
1801
وە کاری ئەم خانانەی دڵیش ئەوەیە لێبدەن و
02:22
to move blood around our body.
44
126900
3527
خوێن بە جەستەی مرۆڤدا بگوێزنەوە
02:26
These next cells are nerve cells, and right now,
45
130427
2784
ئەم خانانەش خانەی دەمارین، هەر ئێستا
02:29
as we see and understand what we're looking at,
46
133211
2936
کە ئێمە سەیری دەکەین تێدەگەین کە باسی چی دەکەین
02:32
our brains and our nerve cells are actually doing this
47
136147
2114
واتە مێشکمان کاردەکات، خانەکانی مێشکمان ئاوا دەکەن
02:34
right now. They're not just static. They're moving around
48
138261
2542
ڕێک لەم ساتەوەختەدا ئەوان دەجوڵێنەوە، واتە وەستاو نین بەدەوری خۆیاندا دەسوڕێنەوە
02:36
making new connections, and that's what happens when we learn.
49
140803
3502
پەیوەندی نوێ لەگەڵ خانەکان دروست دەکەن، کاتێک ئەمە ڕوودەدات کە ئێمە لە پڕۆسەی فێربونداین
02:40
As you go farther down this scale here,
50
144305
2790
ئەگەر سەیری ئەم نەخشەیە بکەین
02:42
that's a micron, or a micrometer, and we go
51
147095
2904
ئەوە مایکرۆنێکە، یان مایکرۆ میتەرێکە، دەڕۆین بۆ
02:45
all the way down to here to a nanometer
52
149999
2348
خوارەوەی ئەمە لەوەش بچوکتر دەگەینە نانۆمەتر
02:48
and an angstrom. Now, an angstrom is the size
53
152347
2757
وە لەوەش بچوکتر ئەنگسترۆمە، ئەنگسترۆمیش دەگاتە
02:51
of the diameter of a hydrogen atom.
54
155104
3367
تیرەی ئەتۆمێکی هایدرۆجین
02:54
That's how small that is.
55
158471
1633
ئەوە ئەوەندە بچوکە
02:56
And microscopes that we have today can actually see
56
160104
2302
ئەو مایکرۆسکۆبانەش کە ئێمە ئەمڕۆ هەمانن لە ڕاستیدا دەتوانن
02:58
individual atoms. So these are some pictures
57
162421
3058
ئەتۆمێک ببینن، ئەمانەش هەندێک وێنەی
03:01
of individual atoms. Each bump here is an individual atom.
58
165479
2833
ئەتۆمن. هەریەکێک لەمانە تاکە ئەتۆمێکن
03:04
This is a ring of cobalt atoms.
59
168312
2829
ئەمە ئەڵقەیەکە لە ئەتۆمی مادەی کۆباڵت
03:07
So this whole world, the nano world, this area in here
60
171141
2658
هەموو ئەم جیهانە، جیهانی نانۆیە، ئەم ناوچەیەی لێرەدایە
03:09
is called the nano world, and the nano world,
61
173799
3195
پێی دەوترێت جیهانی نانۆ، جیهانی نانۆ
03:12
the whole micro world that we see,
62
176994
3134
هەموو ئەو مایکرۆ بچوکانەیە لە جیهاندا کە ئێمە دەیان بینین
03:16
there's a nano world that is wrapped up within that, and
63
180128
3033
ئەو جیهانی نانۆیەی لەوێدایە، دەڕژێنە ئەوەوە
03:19
the whole -- and that is the world of molecules and atoms.
64
183161
4395
بەتەواوی،... ئەوە جیهانی گەردیلەکان و ئەتۆمەکانن
03:23
But I want to talk about this larger world,
65
187556
2458
بەڵام دەمەوێت قسەبکەم دەربارەی جیهانێکی گەورەتر
03:25
the world of the micro world.
66
190014
2337
کە ئەویش جیهانی مایکرۆیە
03:28
So if you were a little tiny bug living in a flower,
67
192351
4119
باشە، ئەگەر تۆ مێروویەکی بچوک بوویتایە و لەسەر گوڵێک بژیتایە
03:32
what would that flower look like, if the flower was this big?
68
196470
3151
گوڵەکەت بەم شێوەیە دەبینی، ئەگەر ئەمەندا گەورەبوایە؟
03:35
It wouldn't look or feel like anything that we see
69
199621
2515
هیچ شتێکی لەو گوڵە نەدەچوو کە ئێستا ئێمە دەیبینین
03:38
when we look at a flower. So if you look at this flower here,
70
202136
3294
کاتێک سەیری گوڵێک بکەین، کەواتە ئەگەر سەیری ئەم گوڵە بکەین لێرەدا
03:41
and you're a little bug, if you're on that surface
71
205430
1832
وە تۆش مێروویەکی بچوک بوویتایەو لەسەر ڕووی
03:43
of that flower, that's what the terrain would look like.
72
207262
4066
ئەو گوڵە بوویتایە، زەوییەکە بەم شێوەیە دەبوو
03:47
The petal of that flower looks like that, so the ant
73
211328
2376
وە پەڕەی گوڵەکە بەم شێوەیە دەبێت، بۆیە مێروولەکە
03:49
is kind of crawling over these objects, and if you look
74
213704
2681
بەجۆرێک لە جۆرەکان خۆی دەخشێنێت بەسەر تەنەکانی ناویدا، ئەگەر تۆزێک
03:52
a little bit closer at this stigma and the stamen here,
75
216385
3344
ووردتر سەیر بکەی ئەم پەڵەیە لێرەدا
03:55
this is the style of that flower, and you notice
76
219729
2745
کە هی جۆری گوڵەکەیە، تێبینی ئەوە دەکەیت
03:58
that it's got these little -- these are like little jelly-like things
77
222474
4225
ئەو شتە بچوکانەی پێوەیە... ئەم شتە بچوکانە لە شیرینی دەچن
04:02
that are what are called spurs. These are nectar spurs.
78
226699
4742
ئەوانە پێیان دەوترێت سپورس. ئەوانە سەرچاوەی شیلەی گوڵەکەن
04:07
So this little ant that's crawling here, it's like
79
231441
2617
ئەو مێروولە بچوکەی بە ئێرەدا دەڕوات، وەکو
04:09
it's in a little Willy Wonka land.
80
234058
1826
ئەوە وایە بەناو زەوی (ویلی وانکا)دا بڕوات
04:11
It's like a little Disneyland for them. It's not like what we see.
81
235884
4135
وەکو (دیزنی لاند)ی بچوکراوە وایە بۆ مێرووەکان. هیچی بەو شێوەیە نیە کە ئیمە دەیبینین
04:15
These are little bits of individual grain of pollen
82
240019
3903
ئەمانە کەمێکن لە دەنکە هەڵاڵەی بچکۆلانە
04:19
there and there, and here is a --
83
243922
3446
لەوێ و لەوێ و لێرەشدا
04:23
what you see as one little yellow dot of pollen,
84
247368
2578
ئەوەی ئێوە دەیبینن تەنها یەک خاڵی زەردە لە هەڵاڵە
04:25
when you look in a microscope, it's actually made
85
249946
1964
بەڵام ئەگەر بە مایکرۆسکۆبێک سەیری بکەیت لە ڕاستیدا دەبینیت کە
04:27
of thousands of little grains of pollen.
86
251910
3764
هەزاران دەنکە هەڵاڵەی زۆر بچوکتر دروست بووە
04:31
So this, for example, when you see bees flying around
87
255674
2235
بۆ نمونە کاتێک هەنگەکان دەبینن دەفڕن
04:33
these little plants, and they're collecting pollen,
88
257909
2805
ئەم دەنکە هەڵاڵە بچوکانە کۆ دەکەنەوە
04:36
those pollen grains that they're collecting, they pack
89
260714
2423
ئەم دەنکە هەڵاڵانە هەڵدەگرن، کۆیان دەکەنەوە و هەڵیان دەگرن
04:39
into their legs and they take it back to the hive,
90
263137
2433
بە پێکانیان و دەیانبەنەوە بۆ شانەکەیان
04:41
and that's what makes the beehive,
91
265570
2630
هەر ئەوەشە کە شانەکەی لێ دروست دەکرێت
04:44
the wax in the beehive. And they're also collecting nectar,
92
268200
3818
ئەو مۆمەی کە شانەکەی لێ دروست کراوە لەمە پێک هاتوە، هەروەها شیلەی گوڵەکانیش کۆدەکەنەوە
04:47
and that's what makes the honey that we eat.
93
272018
3911
ئەوەشە دەیکەنە ئەو هەنگوینەی کە ئێمە دەیخۆین
04:51
Here's a close-up picture, or this is actually a regular picture
94
275929
3257
ئەمەش وێنەیەکی نزیکترە، لە ڕاستیدا ئەمە وێنەی
04:55
of a water hyacinth, and if you had really, really good vision,
95
279186
2673
ئەم گوڵە ئاوییەیە، وە ئەگەر چاوت زۆر باش بێت
04:57
with your naked eye, you'd see it about that well.
96
281859
2561
ئەوا دەتوانیت بە تەنها چاوی خۆت بە باشی ببینی
05:00
There's the stamen and the pistil. But look what the stamen
97
284420
2628
ئەوە نێرە ئەندام و ئەندامە لە گوڵدا، بەڵام سەیرکەن نێرە ئەندامەکە
05:02
and the pistil look like in a microscope. That's the stamen.
98
287048
3514
لەگەڵ مێ ئەندامەکە شێوەیان چۆنە لە کاتێکدا بە مایکرۆسکۆب سەیری دەکەیت، ئەوە نێرە ئەندامی گوڵەکەیە
05:06
So that's thousands of little grains of pollen there,
99
290562
2651
ئەوانە هەزاران دەنکە هەڵاڵەی بچوکن
05:09
and there's the pistil there, and these are the little things
100
293213
3286
وە ئەوانەش مێ ئەندامن، وە ئەو شتە بچوکانەش پێیان دەوترێت
05:12
called trichomes. And that's what makes the flower give
101
296499
3719
تریکۆمس لە ڕاستیدا ئەوەش بۆن دەبەخشێت بە گوڵەکان
05:16
a fragrance, and plants actually communicate
102
300218
3960
ڕووەکەکان پەیوەندی بەیەکەوە دەکەن
05:20
with one another through their fragrances.
103
304178
5394
لەگەڵ یەکتر بەهۆی بۆنەکانیانەوە
05:25
I want to talk about something really ordinary,
104
309572
2368
دەمەوێت باسی شتێکی سادە بکەم
05:27
just ordinary sand.
105
311940
1924
تەنها لمی ئاسایی
05:29
I became interested in sand about 10 years ago,
106
313864
1930
لە ماوەی دە ساڵێک لەمەوبەر لم بوە شتێکی سەرنجڕاکێشە لەلام
05:31
when I first saw sand from Maui,
107
315794
2561
کاتێک یەکەم جار لا ماوی لمم بینی
05:34
and in fact, this is a little bit of sand from Maui.
108
318355
3147
ئەمە نمونەیەکە لە لمی ماوی
05:37
So sand is about a tenth of a millimeter in size.
109
321502
3031
وە لمیش قەبارەکەی نزیکەی یەک لەسەر دەی ملیمەترێکە
05:40
Each sand grain is about a tenth of a millimeter in size.
110
324533
2911
هەریەکە لەم دەنکە لمانە قەبارەکەی نزیکەی دەیەکی ملیمەترێکە لە قەبارەدا
05:43
But when you look closer at this, look at what's there.
111
327444
2583
بەڵام کاتێک ووردتر سەیری ئەمە بکەیت دەبینیت
05:45
It's really quite amazing. You have microshells there.
112
330027
3502
کە زۆر سەرنجڕاکێشە، سەدەفی بچوک دەبینیت لێرەدا
05:49
You have things like coral.
113
333529
2193
شتێکی وەکو مەرجانت هەیە
05:51
You have fragments of other shells. You have olivine.
114
335722
3534
جۆری تری لەسەدەف تێدایە، وە کانزاشت هەیە
05:55
You have bits of a volcano. There's a little bit
115
339256
2196
تۆزێک بەردی بورکانی تێدایە، لەو تۆزە
05:57
of a volcano there. You have tube worms.
116
341452
2627
بورکانەی لەوێدایە، کرمی بە بەردبوشی تێدایە
05:59
An amazing array of incredible things exist in sand.
117
344079
4726
ڕێککەوتنێکی زۆر سەیر و سەرنجڕاکێشی پێکهاتەی جیا هەیە لە ناو لمدا
06:04
And the reason that is, is because in a place like this island,
118
348805
2679
هۆکارەکەشی ئەوەیە، بۆ نمونە لە شوێنێکی وەکو ئەم دورگەیەدا
06:07
a lot of the sand is made of biological material
119
351484
2366
زۆرینەی لمەکەی لە مادەی زیندەوەری دروست بووە
06:09
because the reefs provide a place where all these
120
353850
2997
هۆکاری ئەمەش ئەوەیە شوێنەکە گونجاوە
06:12
microscopic animals or macroscopic animals grow,
121
356847
3890
بۆ گەشەکردنی جۆرەها زیندەوەری جیاواز لە قەبارە و جۆردا
06:16
and when they die, their shells and their teeth
122
360737
2338
وە لە کاتێکدا دەمرن، سەدەفەکانیان و ددانەکانیان
06:18
and their bones break up and they make grains of sand,
123
363075
2342
وە ئێسکەکانیان تێک دەشکێن و دەبنە وردیلەی لمی
06:21
things like coral and so forth.
124
365417
2970
شتەکانن وەک مەرجانن و زیاتریش
06:24
So here's, for example, a picture of sand from Maui.
125
368387
3793
بۆ نمونە ئەمە وێنەیەکە لە لمی ماوی
06:28
This is from Lahaina,
126
372180
2537
ئەمەش لە لاهانیاوە
06:30
and when we're walking along a beach, we're actually
127
374717
1730
وە کاتێک بەسەر کەنارێک دا دەڕۆین، لەڕاستیدا
06:32
walking along millions of years of biological and geological history.
128
376447
3454
بەسەر ملیۆنان ساڵ لە مێژوی زیندەوەری و زەوی زانیدا پیاسە دەکەین
06:35
We don't realize it, but it's actually a record
129
379901
2467
خۆمان ئەوە نازانین بەڵام لەڕاستیدا ئەوە تۆمارێکی
06:38
of that entire ecology.
130
382368
2573
گشتی ژینگەزانی ئەو ناوچەیەیە
06:40
So here we see, for example, a sponge spicule,
131
384941
3158
بۆ نمونە لێرەدا ئیسفەنجێکی دەریایی دەبینین
06:43
two bits of coral here,
132
388099
2586
لێرەشدا دوو پارچەی بچوک لە مەرجان
06:46
that's a sea urchin spine. Really some amazing stuff.
133
390685
3850
ئەوە بڕبڕەی ژوشکێکی دەریاییە، بەڕاستی کۆمەڵە سەیر و جوانن
06:50
So when I first looked at this, I was -- I thought,
134
394535
2377
کاتێک بۆ یەکەمجار سەیری ئەمەم کرد... بیرم کردەوە
06:52
gee, this is like a little treasure trove here.
135
396912
1749
واو، ئەمە وەکو کەنزێکی بچوک وایە لێرەدا
06:54
I couldn't believe it, and I'd go around dissecting
136
398661
2166
نەمدەتوانی بڕوا بکەم، لەبەرئەوە
06:56
the little bits out and making photographs of them.
137
400827
3309
پارچەکانم جیادەکردەوە و دیسان پێکەوە دامدەنانەوە و وێنەم دەگرتن
07:00
Here's what most of the sand in our world looks like.
138
404136
2511
ئەمەش ئەو شێوەیەیە کە زۆربەی لمی ئەم جیهانەی ئێمەی لێ پێکهاتوە
07:02
These are quartz crystals and feldspar,
139
406647
3261
ئەمانە کوارتزی کریستاڵی و فڵدسبارن
07:05
so most sand in the world on the mainland
140
409908
2461
زۆربەی لمی جیهان لە کیشوەرەکاندا
07:08
is made of quartz crystal and feldspar. It's the erosion of granite rock.
141
412369
3750
لە کوارتزی کریستاڵی و فڵسبار پێک هاتون بەهۆی داماڵینی بەردی گرافیتەوە
07:12
So mountains are built up, and they erode away by water
142
416119
4351
پاش دروست بونیان، شاخەکان دادەماڵرێن بە هۆی ئاو
07:16
and rain and ice and so forth,
143
420470
2027
و باران و بەستنیانەوە دواتر
07:18
and they become grains of sand.
144
422497
1306
بەو هێزانە ووردتر دەبن و دەبنە ووردیلەی لمین
07:19
There's some sand that's really much more colorful.
145
423803
2450
هەندێک جۆر لم هەن کە زۆرتر ڕەنگاو ڕەنگن، ڕەنگی جیاجیان هەیە
07:22
These are sand from near the Great Lakes,
146
426253
2069
ئەم جۆرە لمانە لە نزیک دەریاچە گەورەکانەوە هەیە
07:24
and you can see that it's filled with minerals
147
428337
2011
کاتێک سەیریان دەکەیت، تێبینی ئەوە دەکەیت کە پڕن لە کانزاکان
07:26
like pink garnet and green epidote, all kinds of amazing stuff,
148
430348
3492
وەک پەمەیین یان خاڵ خاڵی ڕەنگی سەوزیان هەیە، کۆمەڵێک ڕەنگی سەرنجڕاکێشن
07:29
and if you look at different sands from different places,
149
433840
2384
ئەگەر بێیت و سەیری جۆرە جیاوازەکانی لم بکەیت لە شوێنە جیاوازەکاندا
07:32
every single beach, every single place you look at sand,
150
436224
3251
دەبینیت کە چۆن هەریەکە لە کەنارەکان، هەریەکە لە جێگا جیاوازەکانی سەرزەوی
07:35
it's different. Here's from Big Sur, like they're little jewels.
151
439475
5032
جیاوازن. لێرە لە(بیگ سور) وەک خشڵی ڕەنگاو ڕەنگ وان
07:40
There are places in Africa where they do the mining
152
444507
2489
هەندێک ناوچە هەن لە ئەفریقا کە
07:42
of jewels, and you go to the sand where the rivers have
153
446996
4169
خشڵ دەردەهێنن، ئەگەر بڕۆیت سەیری ئەو لمانە بکەیت کە ئاوی ڕووبارەکان دەیانهێنن
07:47
the sand go down to the ocean, and it's like literally looking
154
451165
2299
وە دواتر ڕۆشتنی لمەکە بە ناو ئاوی ڕووبارەکەدا بۆ ناو زەریا وەکو ئەوە وایە سەیری
07:49
at tiny jewels through the microscope.
155
453464
2863
خشڵی زۆر وورد و بچوک بکەیت لە ناو مایکرۆسکۆبێکەوە
07:52
So every grain of sand is unique. Every beach is different.
156
456327
3177
هەر لەبەر ئەوەشە کە هەریەکە لەو دەنکە لمانە دەگمەنن، هەریەک لە کەنارەکان جیاوازن
07:55
Every single grain is different. There are no two grains
157
459504
3182
تاکە تاکەی ئەو دەنکە لمانە جیاوازن لەیەکتر. بەهیچ جۆرێک ناتوانیت دوو دەنکی
07:58
of sand alike in the world.
158
462686
1700
لم بدۆزیتەوە لە هەموو جیهاندا کە لەیەک بچن
08:00
Every grain of sand is coming somewhere and going somewhere.
159
464386
3532
بەجۆرێک جیان کە هەریەکەیان لە شوێنێکەوە هاتوون و بەرەو شوێنێکی تر دەچن
08:03
They're like a snapshot in time.
160
467918
3728
لە گرتنی وێنەیەک دەچن لە یەک کاتدا
08:07
Now sand is not only on Earth, but sand is
161
471646
3423
لم تەنها لەسەر زەوی نیە، بەڵکو
08:10
ubiquitous throughout the universe. In fact, outer space
162
475069
2598
بەناو هەموو گەردوندا گوزەر دەکەن. لە ڕاستیدا ئەم گەردونەی ئێمە
08:13
is filled with sand, and that sand comes together
163
477667
3664
پڕە لە لم، هەر ئەو لمەشە پێکەوە لکاون
08:17
to make our planets and the Moon.
164
481331
3197
ئەم هەسارەیەی ئێمە و مانگیان دروست کردوە
08:20
And you can see those in micrometeorites.
165
484528
1582
دەشتوانیت ئەوە لە مایکرۆمیتەرەکانوە ببینیت
08:22
This is some micrometeorites that the Army gave me,
166
486110
2543
ئەمانە چەند مایکرۆمیتەرێکن کە هێزی سوپا پێیان داوم
08:24
and they get these out of the drinking wells in the South Pole.
167
488653
3094
وە ئەمانەشیان لە بیرەکانی ئاو خواردەنەوە لە جەمسەری باشور دەرهێناوە
08:27
And they're quite amazing-looking, and these are the
168
491747
2746
بەڕاستی زۆر دەگمەن و سەرنجڕاکێشن، هەر ئەم دەنکە وردیلە
08:30
tiny constituents that make up the world that we live in --
169
494493
4424
بچوکانەش پێکهاتەی ئەم جیهانەیە کە ئێمەی تێدا دەژین
08:34
the planets and the Moon.
170
498917
1915
ئەم هەسارەیەمان و تەنانەت مانگیش
08:36
So NASA wanted me to take some pictures of Moon sand,
171
500832
3244
لەبەرئەوە ناسا داوایان لێکردم کە هەندێک وێنەی لمی سەر مانگ بگرم
08:39
so they sent me sand from all the different landings
172
504076
2263
نمونەی لمی زۆریان بۆ ناردم کە لە کاتی نیشتنەوەی
08:42
of the Apollo missions that happened 40 years ago.
173
506339
4478
کەشتی ئاسمانی (ئەپۆلۆ)دا لەسەر مانگ هەڵیان گرتبوو نزیکەی چل ساڵێک لەمەوبەر
08:46
And I started taking pictures with my three-dimensional microscopes.
174
510817
3640
منیش دەستم کرد بە گرتنی وێنە بە کامێراکە کە توانای وێنەی سێ دووری هەیە
08:50
This was the first picture I took. It was kind of amazing.
175
514457
2967
ئەمەش یەکەمین وێنە بوو کە گرتم. بەڕاستی شتێکی سەرنجڕاکێش بوو
08:53
I thought it looked kind of a little bit like the Moon, which is sort of interesting.
176
517424
3783
چونکە وا هەستم دەکرد وێنەکان تۆزێک لە مانگ خۆی دەچوو
08:57
Now, the way my microscopes work is, normally
177
521207
2663
ئێستا، مایکرۆسکۆبەکەم بە جۆرێک ئیش دەکات کە لەکاتی ئاسایدا
08:59
in a microscope you can see very little at one time,
178
523870
2466
وەک هەر مایکرۆسکۆبێکی تر دەتوانیت لەیەک کاتدا زۆر کەم ببینیت
09:02
so what you have to do is you have to refocus the microscope,
179
526336
2947
بۆیە دەبێت چاوی مایکرۆسکۆبەکە بسوڕێنیت
09:05
keep taking pictures, and then I have a computer program
180
529283
3791
وێنەی جیا جیا بگریت بۆ ئەوەی ڕوونترین وێنەت دەست بکەوێت، لە کۆمپیوتەرەکەمدا بەرنامەیەکم هەیە
09:08
that puts all those pictures together
181
533074
2474
هەموو ئەو وێنانە دەخاتە سەر یەک
09:11
into one picture so you can see actually what it looks like,
182
535548
3122
بۆئەوەی پێکەوە وێنەیەکی تەواو ڕوونت بۆ دەربچێت
09:14
and I do that in 3D. So there, you can see,
183
538670
3235
کامێراکەشم توانای گرتنی سێ دووری هەیە، دەتوانن بیبینن
09:17
is a left-eye view. There's a right-eye view.
184
541905
2702
ئەمە وێنەیەکە لە گۆشەی لای چەپەوە و ئەمەش لە لای ڕاستەوە
09:20
So sort of left-eye view, right-eye view.
185
544607
2553
کەواتە ئەمە وێنەکەیە لە گۆشەی لای چەپەوە، ئەمەش لە لای ڕاستەوە
09:23
Now something's interesting here. This looks very different
186
547160
2368
بەڵام شتێکی سەیر هەیە لێرەدا، ئەمەیان شێوەی زۆر جیاوازە
09:25
than any sand on Earth that I've ever seen, and I've
187
549528
2378
بە بەراورد لەگەڵ هەموو لمەکانی تری سەر زەوی کە تا ئێستا بینیومە
09:27
seen a lot of sand on Earth, believe me. (Laughter)
188
551906
3800
زۆر جۆری لمیشم بینیوە بڕوا بکەن
09:31
Look at this hole in the middle. That hole was caused
189
555706
2958
سەیری ئەو کونە بکەن لە ناوەڕاستدا. ئەو کونە بە هۆی
09:34
by a micrometeorite hitting the Moon.
190
558664
2339
ئەوەوە بوە کە مایکرۆمیتەرێک بەر مانگ کەوتوە
09:36
Now, the Moon has no atmosphere, so micrometeorites
191
561003
2357
لەبەرئەوەی مانگ بەرگی هەوایی نیە، مایکرۆمیتەرەکان
09:39
come in continuously, and the whole surface of the Moon
192
563360
3216
بە ڕێژەیەکی زۆر دەکەونە سەر مانگ
09:42
is covered with powder now, because for four billion years
193
566576
2600
هەر بۆیە ئەگەر ئێستا سەیری مانگ بکەیت بە چینێک خۆڵ داپۆشراوە، لەبەرئەوەی بۆ ماوەی چوار ملیۆن ساڵە
09:45
it's been bombarded by micrometeorites,
194
569176
2794
مانگ بەهۆی مایکرۆمیتەرەکانەوە بۆمباران دەکرێت
09:47
and when micrometeorites come in at about
195
571970
2390
لە کاتێکدا مایکرۆمیتەرەکان دێن بە
09:50
20 to 60,000 miles an hour, they vaporize on contact.
196
574360
4010
خێرایی ٦٠،٠٠٠ میل لە سەعاتێکدا، وورد دەبن کاتێک بەر ڕووی مانگ دەکەون
09:54
And you can see here that that is --
197
578370
1910
دەتوانن لێرەدا ئەوە ببینن
09:56
that's sort of vaporized, and that material is holding this
198
580280
2594
ئەمە جۆرە ووردبونە وا دەکات ئەم دەنکە لمانە
09:58
little clump of little sand grains together.
199
582874
2546
پێکەوە بمێننەوە
10:01
This is a very small grain of sand, this whole thing.
200
585420
2179
هەموو ئەمەی دەیبینن یەک دەنکە لمی زۆر بچوکە
10:03
And that's called a ring agglutinate.
201
587599
2160
ئەوەش پێی دەوترێت ئەڵقەیەکی پێکەوە لکاو
10:05
And many of the grains of sand on the Moon look like that,
202
589759
3944
وە زۆرینەی دەنکە لمەکانی سەر مانگ لەمە دەچن
10:09
and you'd never find that on Earth.
203
593703
3457
هەرگیز شتی وا لەسەر زەوی نادۆزیتەوە
10:13
Most of the sand on the Moon,
204
597160
3253
زۆرینەی لمەکانی سەر مانگ
10:16
especially -- and you know when you look at the Moon,
205
600413
1699
بە تایبەتی... دەزانن کاتێک سەیری ئەو لمانەی سەر مانگ دەکەیت
10:18
there's the dark areas and the light areas. The dark areas
206
602112
2360
ئەم ناوچە تاریک و ڕووناکانە بەدی دەکەیت. ناوچە تاریکەکان
10:20
are lava flows. They're basaltic lava flows,
207
604472
4141
هی ئەو تەنانەن کە لەکاتی تەقینی بورکانەکاندا دێنە دەرەوە، ئەوانە ئەو تەنانەن کە لە بورکانەکانەوە هاتونەتە دەرەوە
10:24
and that's what this sand looks like, very similar
208
608613
2665
بەم شێوەیە زۆر لێکچون هەیە لە نێوان ئەم لمەدا
10:27
to the sand that you would see in Haleakala.
209
611278
3763
لەگەڵ ئەو لمەی کە لە (هالێکالا) بینیوتە
10:30
Other sands, when these micrometeorites come in,
210
615041
3423
لمەکانی تر ، کاتێک مایکرۆمیتەرەکان دێنە ناوەوە
10:34
they vaporize and they make these fountains,
211
618464
3089
دەبنە خۆڵ و وورد دەبن و ئەمانە فوارەکان دروست دەکەن
10:37
these microscopic fountains that go up into the --
212
621553
2623
ئەم مایکرۆسکۆبانە کاتێک فوارەکان دەبەنە دەرەوە
10:40
I was going to say "up into the air," but there is no air --
213
624176
2364
ئۆو خەریک بوو بڵێم دەچنە هەواوە، بەڵام لەوێ هەوا نیە
10:42
goes sort of up, and these microscopic glass beads
214
626540
4220
کاتێک دەچنە سەرەوە یەکسەر دەبنە دەنکە شوشەی ڕەنگاو ڕەنگ
10:46
are formed instantly, and they harden, and by the time
215
630791
2513
ئەوانە زۆر بەهێزن، بە تێپەڕبوونی کات
10:49
they fall down back to the surface of the Moon,
216
633304
3385
دەکەونە سەر ڕووی مانگ
10:52
they have these beautiful colored glass spherules.
217
636689
2896
ئەوان درەوشانەوەیەکی ڕەنگاوڕەنگی زۆر جوان دروست دەکەن
10:55
And these are actually microscopic;
218
639585
1545
لەڕاستیدا ئەمانەش هەر تەنی مایکرۆسکۆبین
10:57
you need a microscope to see these.
219
641130
2968
چونکە بۆ بینینیان پێویستت بە مایکرۆسکۆبە
10:59
Now here's a grain of sand that is from the Moon,
220
644098
3437
ئەمەش دەنکە لمێکە کە هی سەر مانگە
11:03
and you can see that the entire
221
647535
2154
دەتوانن ئەوە ببینن
11:05
crystal structure is still there.
222
649689
2483
هێشتا پێکهاتە کریستاڵیەکەی لە وێدایە
11:08
This grain of sand is probably about
223
652172
2148
بۆ نمونە ئەم دەنکە لمە لەوە دەچێت
11:10
three and a half or four billion years old,
224
654320
2282
تەمەنی سێ بلیۆن ساڵ و نیو بۆ چوار بلیۆن بێت
11:12
and it's never eroded away like the way we have sand
225
656602
2191
هەرگیز لە شوێنی خۆی نەجوڵاوە، وەکو لمەکانی
11:14
on Earth erodes away because of water and tumbling,
226
658793
4019
سەرزەوی کە چۆن بەسەر زەویدا ڕێدەکەن بەهۆی ئاو و
11:18
air, and so forth. All you can see is a little bit of erosion
227
662812
3250
هەواوە. تاکە شت کە دەتوانیت بیبینیت تۆزێک کاریگەری
11:21
down here by the Sun, has these solar storms,
228
666062
4607
خۆرە لەسەری و تۆزێکی تر لە کاریگەری
11:26
and that's erosion by solar radiation.
229
670669
4763
تیشکدانەوە لەسەری
11:31
So what I've been trying to tell you today is
230
675432
2586
کەواتە ئەوەی دەمویست ئەمڕۆ پێتان بڵێم
11:33
things even as ordinary as a grain of sand
231
678018
3569
ئەوەیە تەنانەت شتی زۆر ئاسایی وەکو لمیش
11:37
can be truly extraordinary if you look closely
232
681587
2975
دەکرێت زۆر نائاسایی و سەرنجڕاکێش بێت، ئەگەر لەنزیکەوە سەیری بکەیت
11:40
and if you look from a different and a new point of view.
233
684562
3305
یان ئەگەر لە گۆشەنیگایەکی جیاوازەوە سەیری بکەیت
11:43
I think that this was best put by William Blake when he said,
234
687867
4375
وابزانم ئەم قسانەی من بەباشترین شێوە لەلایەن(ویلیام بلەیک)ەوە ووتراوە کە دەڵێت
11:48
"To see a world in a grain of sand
235
692242
2542
دەبێت جیهان لەدەنکە لمێکەوە سەیر بکەیت
11:50
and a heaven in a wild flower,
236
694784
2754
وە بەهەشتیش لە گوڵێکی کێویەوە
11:53
hold infinity in the palm of your hand,
237
697538
2333
وە شتە بێ کۆتاکانیش لە لەپی دەستتدا هەڵبگریت
11:55
and eternity in an hour."
238
699871
2333
بۆ ئەوەی هەتا هەتایی ببینیت لە کاتژمێرێکدا
11:58
Thank you. (Applause)
239
702204
3729
سوپاس. چەپڵە لێدان
ABOUT THE SPEAKER
Gary Greenberg - Micro photographerGary Greenberg is a photographer, biomedical researcher and inventor intent on giving us all a view of the microscopic wonders all around us.
Why you should listen
A photographer and filmmaker with a Ph.D. in biomedical research, Gary Greenberg creates new ways to capture the spectacular landscapes that are hidden from everyday perception inside grains of sand, human cells and flower petals. Using high-definition, three-dimensional light microscopes -- for which he holds 18 patents -- Greenberg makes the miracles of nature tangible, exposing their hidden details. Most recently, Greenberg turned his attention to sand grains, photographing samples from around the world for the book, A Grain of Sand: Nature's Secret Wonder. For it, Greenberg even photographed moon sand returned from NASA’s Apollo 11 Mission.
Greenberg has also taught at the University of Southern California and has been a featured artist at the Science Museum of Minnesota.
Gary Greenberg | Speaker | TED.com