ABOUT THE SPEAKER
Clemantine Wamariya - Storyteller, human rights advocate
In her work, Clemantine Wamariya is learning and sharing how remembering our life experiences in story form guides us to make sense and appreciate our present moments.

Why you should listen

Clemantine Wamariya is a human rights advocate, social entrepreneur and public speaker committed to inspiring others through the power of storytelling. Her personal accounts of childhood in Rwanda, displacement throughout war-torn countries and various refugee camps have encouraged myriads of people to persevere despite great odds. With no formal education before the age of 13, Wamariya went on to graduate from Yale University with a BA in Comparative Literature.

Wamariya was recognized for her dedication to improving the lives of others, especially the underserved. In 2011, President Obama appointed her, as the youngest member in history, to the board of the United States Holocaust Memorial Museum, and she was reappointed in 2016. She continues to share her experiences of adversity and seized opportunities as a way to reframe the way her audiences think, whether it be about their own privilege or basic human rights -- and she strives to catalyze development personally, locally and globally. Though still a nomad, she is based out of San Francisco, where she is writing her first book, due in spring 2018.

More profile about the speaker
Clemantine Wamariya | Speaker | TED.com
TEDWomen 2017

Clemantine Wamariya: War and what comes after

Кліментына Вамарыя: Вайна і тое, што прыходзіць потым

Filmed:
1,057,110 views

Кліментыне Вамарыя было шэсць год, калі грамадзянская вайна ў Руандзе прымусіла яе разам з сястрой уцякаць з дому ў Кігалі, пакідаючы ўласных бацькоў і ўсё, што яны ведалі. У гэтай глыбока асабістай прамове яна распавядае гісторыю пра тое, як яна стала ўцякачкай, жыла ў лагерах у сямі розных краінах напрацягу шасці год, і як яна спрабавала паразумецца з тым, што прыйшло потым.
- Storyteller, human rights advocate
In her work, Clemantine Wamariya is learning and sharing how remembering our life experiences in story form guides us to make sense and appreciate our present moments. Full bio

Double-click the English transcript below to play the video.

00:13
Words matter.
0
1960
2280
Словы маюць значэнне.
00:19
They can heal
1
7480
2176
Яны могуць гаіць,
00:21
and they can kill ...
2
9680
1280
але яны могуць і забіць...
00:24
yet, they have a limit.
3
12040
2920
Яшчэ яны – абмежаваныя.
00:28
When I was in eighth grade,
4
16960
2000
Калі я была ў восьмым класе,
00:32
my teacher gave me a vocabulary sheet
5
20600
4016
настаўнік даў мне старонку слоўніка
00:36
with the word "genocide."
6
24640
2560
са словам "генацыд".
[Генацыд ад грэц. γένος — род, племя
і лац. caedo — забіваю]
00:43
I hated it.
7
31120
2640
Я ненавідзела гэтае слова.
00:46
The word genocide is clinical ...
8
34840
4480
Слова генацыд – хваравітае,
занадта агульнае,
00:52
overgeneral ...
9
40480
1520
00:56
bloodless ...
10
44640
2136
бяскроўнае,
00:58
dehumanizing.
11
46800
1840
яно пазбаўляе чалавечнасці.
01:03
No word
12
51280
1520
Аніякае слова
01:06
can describe
13
54240
2176
не зможа апісаць,
01:08
what this does to a nation.
14
56440
3120
што яно робіць з народам.
01:14
You need to know,
15
62160
1736
Вам варта ведаць,
01:15
in this kind of war,
16
63920
1680
што на такой вайне
01:19
husbands kills wives,
17
67120
2480
мужыкі забіваюць сваіх жонак,
01:22
wives kill husbands,
18
70640
2440
жонкі забіваюць мужыкоў.
01:26
neighbors and friends kill each other.
19
74600
3360
Суседзі і сябры
забіваюць адно аднаго.
01:33
Someone
20
81640
1320
Нехта
01:36
in power
21
84120
1216
пры ўладзе
01:37
says,
22
85360
1200
кажа:
"Гэтыя вось там,
01:39
"Those over there ...
23
87960
1200
01:42
they don't belong.
24
90520
1280
яны не свае.
01:44
They're not human."
25
92680
1360
Яны – не людзі."
01:47
And people believe it.
26
95120
2240
І народ верыць гэтаму.
01:51
I don't want words
27
99760
2336
Мне не патрэбныя словы,
01:54
to describe this kind of behavior.
28
102120
2520
каб апісаць такія паводзіны.
01:58
I want words to stop it.
29
106720
3600
Мне патрэбныя словы,
каб спыніць гэта!
02:04
But where are the words to stop this?
30
112800
2680
Але дзе ж словы,
каб спыніць гэта?
02:08
And how do we find the words?
31
116120
3280
І як нам знайсці гэтыя словы?
02:14
But I believe, truly,
we have to keep trying.
32
122120
5640
Але я напраўду веру,
што нам неабходна працягваць шукаць.
02:21
I was born in Kigali, Rwanda.
33
129960
2640
Я нарадзілася ў Кігалі, Руанда.
02:26
I felt loved by my entire family
34
134120
4120
Я адчувала любоў усёй маёй сям'і
02:31
and my neighbors.
35
139240
1360
і маіх суседзяў.
02:34
I was constantly
being teased by everybody,
36
142000
4296
Мяне ўсе пастаянна дражнілі,
02:38
especially my two older siblings.
37
146320
2600
асабліва два мае старэйшыя браты.
02:42
When I lost my front tooth,
38
150240
1960
Калі ў мяне выпаў пярэдні зуб,
02:45
my brother looked at me and said,
39
153440
2096
мой брат паглядзеў на мяне і спытаў
02:47
"Oh, it has happened to you, too?
40
155560
2600
"Авой, гэта здарылася і з табою?
02:51
It will never grow back."
41
159920
1496
Ён ніколі не вырасце зноў."
02:53
(Laughter)
42
161440
1016
(Смех)
02:54
I enjoyed playing everywhere,
43
162480
2216
Мне падабалася гуляць паўсюль,
02:56
especially my mother's garden
and my neighbor's.
44
164720
4000
асабліва ў садзе маёй маці
і ў маіх суседзяў.
03:01
I loved my kindergarten.
45
169480
2080
Я любіла свой дзіцячы садок.
03:04
We sang songs,
46
172440
2416
Мы спявалі песні.
03:06
we played everywhere
47
174880
1256
Мы гралі паўсюль
03:08
and ate lunch.
48
176160
1480
і елі абед.
03:11
I had a childhood
49
179600
3336
У мяне было такое дзяцінства,
03:14
that I would wish for anyone.
50
182960
3720
якое б я пажадала кожнаму.
03:20
But when I was six,
51
188680
1720
Калі мне было шэсць,
03:23
the adults in my family
began to speak in whispers
52
191400
5616
дарослыя ў маёй сям'і
у размовах перайшлі на шэпт
03:29
and shushed me any time
that I asked a question.
53
197040
3840
і цыкалі на мяне штораз,
як я задавала пытанні.
03:35
One night,
54
203000
1256
Аднаго вечара
03:36
my mom and dad came.
55
204280
1680
прыйшлі маці з бацькам.
03:39
They had this strange look
when they woke us.
56
207200
2720
У іх былі дзіўныя абліччы,
калі яны абудзілі нас.
03:43
They sent my older sister Claire and I
to our grandparent's,
57
211640
5296
Маю старэйшую сястру Клэр і мяне
яны адправілі да дзядулі з бабуляй,
03:48
hoping whatever was happening
would blow away.
58
216960
2920
спадзеючыся, што ўсё гэта проста міне.
03:54
Soon we had to escape from there, too.
59
222160
3520
Неўзабаве і адтуль давялося ўцякаць.
03:59
We hid,
60
227400
1416
Мы хаваліся,
04:00
we crawled,
61
228840
1216
мы поўзалі,
04:02
we sometimes ran.
62
230080
1280
часам, мы беглі.
04:08
Sometimes I heard laughter
63
236840
4000
Калі-некалі я чула смех,
04:14
and then screaming and crying
64
242880
3520
а затым крыкі і плач,
04:19
and then noise that I had never heard.
65
247600
2520
а потым такі шум,
што я раней ніколі не чула.
04:24
You see,
66
252000
1216
Справа ў тым,
04:25
I did not know
67
253240
1880
што я не ведала,
04:29
what those noises were.
68
257040
2640
што гэта быў за шум.
04:32
They were neither human --
69
260560
2296
Гэта былі не людзі...
04:34
and also at the same time,
they were human.
70
262880
2480
але ў той жа час,
гэта былі людзі.
04:38
I saw people who were not breathing.
71
266680
3800
Я бачыла людзей, якія ўжо не дыхалі.
04:43
I thought they were asleep.
72
271920
1840
Я думала, яны спяць.
04:48
I still didn't understand what death was,
73
276480
4896
Я ўсё яшчэ не ўсведамляла,
чым ёсць смерць,
04:53
or killing in itself.
74
281400
2520
і чым ёсць забойства.
04:57
When we would stop
to rest for a little bit
75
285760
3496
Калі мы спыняліся трохі адпачыць
05:01
or search for food,
76
289280
1936
ці пашукаць ежу,
05:03
I would close my eyes,
77
291240
1936
я заплюшчвала вочы,
05:05
hoping when I opened them,
78
293200
2536
спадзеючыся, што калі я іх расплюшчу,
05:07
I would be awake.
79
295760
1400
то прачнуся.
05:11
I had no idea which direction was home.
80
299480
3360
Я зусім не ведала, у якім баку быў дом.
05:16
Days were for hiding
81
304800
1960
Дні былі для хованак,
05:20
and night for walking.
82
308120
1920
а ночы – для хады.
(Уздыхае)
05:28
You go from a person who's away from home
83
316280
5016
Ад асобы, якая была далёка ад дому,
05:33
to a person with no home.
84
321320
2240
вы пераўтвараліся ў асобу без дому.
05:37
The place that is supposed to want you
85
325200
2656
Месца, дзе вы мусілі быць жаданымі,
05:39
has pushed you out,
86
327880
1680
прагнала вас,
05:44
and no one takes you in.
87
332360
3560
і ніхто не прымае вас.
05:48
You are unwanted
88
336760
2360
Вы – непатрэбныя
05:52
by anyone.
89
340160
2440
анікому.
05:56
You are a refugee.
90
344760
2320
Вы – уцекачы.
06:02
From age six to 12,
91
350240
2216
Ва ўзросце ад шасці да дванаццаці
06:04
I lived in seven different countries,
92
352480
2280
я жыла ў сямі розных краінах,
06:08
moving from one refugee camp to another,
93
356560
3200
пераязджаючы з аднаго лагеру для ўцекачоў
да іншага,
06:12
hoping we would be wanted.
94
360720
2440
спадзеючыся быць патрэбнай.
06:18
My older sister Claire,
95
366200
2376
Мая старэйшая сястра Клэр,
06:20
she became a young mother ...
96
368600
1880
яна стала маладой маці...
06:25
and a master at getting things done.
97
373320
3120
і майстрыхай даць усяму рады.
06:29
When I was 12,
98
377920
1896
Калі мне было дванаццаць,
06:31
I came to America with Claire
and her family on refugee status.
99
379840
4720
я прыехала ў Амерыку з Клэр і ейнай сям'ёй
са статусам уцекачоў.
06:39
And that's only the beginning,
100
387960
2656
І гэта быў толькі пачатак,
06:42
because even though I was 12 years old,
101
390640
3016
бо хоць мне і было дванаццаць,
06:45
sometimes I felt like three years old
102
393680
2216
часам я адчувала, нібыта мне ўсяго тры,
06:47
and sometimes 50 years old.
103
395920
2000
а часам, нібыта мне пяцьдзесят год.
06:50
My past receded,
104
398960
1816
Мая мінуўшчына адступіла,
06:52
grew jumbled,
105
400800
1216
зарасла быльнягом,
06:54
distorted.
106
402040
1200
размылася.
06:56
Everything was too much
107
404200
2856
Усяго было зашмат,
06:59
and nothing.
108
407080
1360
і не было нічога.
07:02
Time seemed like pages torn out of a book
109
410880
5136
Час здаваўся старонкамі з кнігі,
07:08
and scattered everywhere.
110
416040
1880
якія павырывалі і параскідвалі паўсюль.
07:11
This still happens to me
standing right here.
111
419600
4800
Гэта ўсё яшчэ адбываецца са мной
тут і цяпер.
07:20
After I got to America,
112
428800
2080
Па прыездзе ў Амерыку
07:25
Claire and I did not talk about our past.
113
433840
3040
Клэр і я мала размаўляем пра наша мінулае.
07:31
In 2006,
114
439400
2216
У 2006-м годзе,
07:33
after 12 years
115
441640
1680
праз дванаццаць год
07:37
being separated away from my family,
116
445440
1896
разлукі з маёй сям'ёй
07:39
and then seven years
knowing that they were dead
117
447360
2776
і сямі год упэўненасці,
што яны ўсе загінулі,
07:42
and them thinking that we were dead,
118
450160
1840
і іхняй упэўненасці, што загінулі мы,
07:44
we reunited ...
119
452880
1800
мы зноў злучыліся...
07:47
in the most dramatic,
American way possible.
120
455480
5480
самым драматычным амерыканскім чынам,
які толькі магчымы.
07:53
Live,
121
461880
1896
У прамым эфіры,
07:55
on television --
122
463800
1616
на тэлебачанні,
07:57
(Laughter)
123
465440
1136
(Смех)
07:58
on "The Oprah Show."
124
466600
1416
на "Шоў Опры".
08:00
(Laughter)
125
468040
1816
(Смех)
08:01
(Applause)
126
469880
4400
(Апладысменты)
08:09
I told you, I told you.
127
477000
1936
Я казала вам, казала.
08:10
(Laughter)
128
478960
1320
(Смех)
08:13
But after the show,
129
481840
1840
А пасля шоў,
08:20
as I spent time with my mom and dad
130
488840
4976
калі я правяла больш часу
з маці, бацькам
08:25
and my little sister
131
493840
2656
і з маёй малодшай сястрой,
08:28
and my two new siblings that I never met,
132
496520
2880
і з двума малодшымі братамі,
якіх я ніколі не бачыла,
08:33
I felt anger.
133
501200
2160
я адчула гнеў.
08:36
I felt every deep pain in me.
134
504960
4200
Я адчула ўвесь свой глыбокі боль.
08:43
And I know that
there is absolutely nothing,
135
511520
4896
І я ведаю, што няма анічога,
08:48
nothing,
136
516440
1200
анічога,
08:50
that could restore the time
we lost with each other
137
518440
5056
што можа аднавіць час,
які мы ўпусцілі адно з адным,
08:55
and the relationship we could've had.
138
523520
2720
і зносіны, якія мы маглі б мець.
09:00
Soon, my parents
moved to the United States,
139
528480
4176
Неўзабаве, мае бацькі
пераехалі ў Злучаныя Штаты,
09:04
but like Claire,
140
532680
1200
але як і Клэр,
09:07
they don't talk about our past.
141
535200
3520
яны не шмат размаўлялі пра нашае мінулае.
09:12
They live in never-ending present.
142
540200
4016
Яны жывуць у бясконцым цяперашнім часе,
09:16
Not asking too many questions,
143
544240
3016
не задаючы зашмат пытанняў,
09:19
not allowing themselves to feel --
144
547280
3440
не дазваляючы сабе адчуць...
09:24
moving in small steps.
145
552240
3640
Яны рухаюцца маленькімі крокамі.
09:29
None of us, of course,
can make sense of what happened to us.
146
557800
4960
Ніхто, вядома, не зможа патлумачыць,
што ж адбылося з намі.
09:38
Though my family is alive --
147
566680
2720
Хоць усе ў маёй сям'і жывыя...
09:42
yes, we were broken,
148
570840
2576
так, мы ўсе зламаныя,
09:45
and yes, we are numb
149
573440
2736
і, так, мы – нямыя.
09:48
and we were silenced
by our own experience.
150
576200
4800
І ўласна перажытае прымусіла нас маўчаць.
09:55
It's not just my family.
151
583800
4520
Але гэта не толькі мая сям'я.
10:02
Rwanda is not the only country
152
590320
4776
Руанда – гэта не адзіная краіна,
10:07
where people have turned on each other
153
595120
2936
дзе людзі павярнуліся адно супраць аднога
10:10
and murdered each other.
154
598080
1440
і забівалі адно аднога.
10:13
The entire human race,
155
601440
2360
Усё чалавецтва
(Уздыхае)
10:17
in many ways,
156
605640
1256
розным чынам
10:18
is like my family.
157
606920
1520
нагадвае маю сям'ю:
10:23
Not dead;
158
611800
1696
не мёртвыя:
10:25
yes, broken, numb and silenced
by the violence of the world
159
613520
6056
так, зламаныя, нямыя і змушаныя маўчаць
гвалтам усяго свету, які запанаваў.
10:31
that has taken over.
160
619600
1680
10:35
You see,
161
623680
1216
Хаос гвалту
10:36
the chaos of the violence continues inside
162
624920
4936
пранікае ў словы, што мы прамаўляем,
10:41
in the words we use
163
629880
3136
10:45
and the stories
we create every single day.
164
633040
4080
у гісторыі, што мы ствараем штодня.
10:51
But also on the labels
that we impose on ourselves
165
639480
5616
Пранікае таксама ў цэтлікі,
якія мы навешваем самі на сябе ды іншых.
10:57
and each other.
166
645120
1360
11:01
Once we call someone "other,"
167
649320
5096
Як толькі мы назавем кагосьці "іншым",
11:06
"less than,"
168
654440
1336
"меншым за",
11:07
"one of them"
169
655800
1256
"адзін з іх"
11:09
or "better than,"
170
657080
1360
ці "лепшы за",
11:11
believe me ...
171
659600
1240
паверце...
11:16
under the right condition,
172
664080
2000
пры пэўных умовах,
11:20
it's a short path to more destruction.
173
668160
4400
гэта кароткі шлях да большага разбурэння,
11:25
More chaos
174
673880
1816
большага хаосу
11:27
and more noise
175
675720
1336
і большага шуму,
11:29
that we will not understand.
176
677080
2200
які мы не зможам зразумець.
11:33
Words will never be enough
177
681080
3040
Слоў ніколі не будзе досыць,
11:37
to quantify and qualify
the many magnitudes
178
685480
5336
каб адзначыць і вымерыць усе параметры
11:42
of human-caused destruction.
179
690840
3000
разбурэння па віне чалавека.
11:49
In order for us
180
697520
2320
Для таго, каб мы спынілі гвалт,
які трывае па ўсім свеце.
11:53
to stop the violence
that goes on in the world,
181
701040
4200
11:59
I hope --
182
707600
1736
Я спадзяюся,
12:01
at least I beg you --
183
709360
2536
прынамсі, я прашу вас
12:03
to pause.
184
711920
1280
спыніцца на хвілю.
12:06
Let's ask ourselves:
185
714960
2040
Давайце запытаем сябе.
12:11
Who are we without words?
186
719000
3400
Хто мы, без словаў?
12:16
Who are we without labels?
187
724080
3680
Хто мы, без цэтлікаў?
12:21
Who are we in our breath?
188
729480
3240
Хто мы, у сваім подыху?
12:26
Who are we in our heartbeat?
189
734640
4800
Хто мы, у сваім сэрцы?
12:33
(Applause)
190
741000
4760
(Апладысменты)
Translated by Kanstancin Michalievič
Reviewed by Hanna Baradzina

▲Back to top

ABOUT THE SPEAKER
Clemantine Wamariya - Storyteller, human rights advocate
In her work, Clemantine Wamariya is learning and sharing how remembering our life experiences in story form guides us to make sense and appreciate our present moments.

Why you should listen

Clemantine Wamariya is a human rights advocate, social entrepreneur and public speaker committed to inspiring others through the power of storytelling. Her personal accounts of childhood in Rwanda, displacement throughout war-torn countries and various refugee camps have encouraged myriads of people to persevere despite great odds. With no formal education before the age of 13, Wamariya went on to graduate from Yale University with a BA in Comparative Literature.

Wamariya was recognized for her dedication to improving the lives of others, especially the underserved. In 2011, President Obama appointed her, as the youngest member in history, to the board of the United States Holocaust Memorial Museum, and she was reappointed in 2016. She continues to share her experiences of adversity and seized opportunities as a way to reframe the way her audiences think, whether it be about their own privilege or basic human rights -- and she strives to catalyze development personally, locally and globally. Though still a nomad, she is based out of San Francisco, where she is writing her first book, due in spring 2018.

More profile about the speaker
Clemantine Wamariya | Speaker | TED.com