TED@IBM
Charity Wayua: A few ways to fix a government
چاریتی وایوا: چەند ڕێگایەک بۆ چاککردنەوەی حکومەت
Filmed:
Readability: 4.2
1,110,420 views
چاریتی وایوا تواناکانی وەک توێژەرەوەیەکی شێرپەنجە لەسەر جۆرە نەخۆشێکی تر بەکاردەهێنێت: حکومەتەکەی لە وڵاتی کینیا. باسی ئەوە دەکات چۆن یارمەتی حکومەتەکەی داوە بۆ ئەوەی بەشێوەیەکی بەرچاو پرۆسەی خستنەگەڕی کاری نوێ باشتر بکات، کە بەشێکی هەستیاری تەندروستی و گەشەسەندنی ئابوورییە و وەبەرهێنانی نوێی لێدەکەوێتەوە و بانقی جیهانیش وەک یەکێک لە وڵاتە پڕ چاکسازییەکان ناوی بنێت.
Charity Wayua - Public sector researcher
IBM's Charity Wayua is a research manager in Nairobi, Kenya, where she leads the company's public sector research team. Full bio
IBM's Charity Wayua is a research manager in Nairobi, Kenya, where she leads the company's public sector research team. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:13
Growing up in Kenya,
0
1024
1842
بەهۆی گەورەبوونم لە کینیا،
00:14
I knew I always wanted
to study biochemistry.
to study biochemistry.
1
2890
2551
هەمووکات دەمویست بواری
کیمیای ئەندامی بخوێنم.
کیمیای ئەندامی بخوێنم.
00:19
See, I had seen the impact of the high
prevalence of diseases like malaria,
prevalence of diseases like malaria,
2
7088
5531
کاریگەری بەربڵاوی هەندێک نەخۆشی
وەک مەلاریام بنیبوو، و
وەک مەلاریام بنیبوو، و
00:24
and I wanted to make medicines
that would cure the sick.
that would cure the sick.
3
12643
2693
ئەمویست ئەو دەرمانە دروست بکەم
کە نەخۆشەکانی چاکدەکردەوە.
کە نەخۆشەکانی چاکدەکردەوە.
00:27
So I worked really hard,
4
15765
1385
بۆیە زۆرم هەوڵدا،
00:29
got a scholarship to the United States,
where I became a cancer researcher,
where I became a cancer researcher,
5
17174
3787
زەمالەیەکی خوێندنم بۆ دەرچوو بۆ ئەمریکا،
کە لەوێ ببم بە توێژەرەوە لەسەر شێرپەنجە و
کە لەوێ ببم بە توێژەرەوە لەسەر شێرپەنجە و
00:32
and I loved it.
6
20985
1229
زۆر حەزم لێیبوو.
00:34
For someone who wants to cure diseases,
7
22612
2087
بۆ کەسێک بیەوێت نەخۆشی چارەسەر بکات،
00:36
there is no higher calling.
8
24723
1711
هیچ شتێک هێندەی ئەوە
گرنگ نابێت بۆی.
گرنگ نابێت بۆی.
00:39
Ten years later, I returned
to Kenya to do just that.
to Kenya to do just that.
9
27321
3352
دە ساڵ دواتر، گەڕامەوە بۆ
کینیا بۆ ئەوەی ئەوە بکەم.
کینیا بۆ ئەوەی ئەوە بکەم.
00:43
A freshly minted PhD,
10
31201
1961
تازە دکتۆرام هێنابوو،
00:45
ready to take on this horrific illness,
11
33186
2201
ئامادەبووم ڕوبەڕووی نەخۆشییە
کووشندەکە ببمەوە،
کووشندەکە ببمەوە،
00:47
which in Kenya was almost
certainly a death sentence.
certainly a death sentence.
12
35411
2911
کە لە کینیا ڕێک وەک
سزای مردن وابوو.
سزای مردن وابوو.
00:51
But instead of landing a job
in a pharmaceutical company
in a pharmaceutical company
13
39601
2951
بەڵام لەجیاتی ئەوەی لە
کۆمپانیایەکی دەرمان یان
کۆمپانیایەکی دەرمان یان
00:54
or a hospital,
14
42576
1889
نەخۆشخانە کار بکەم،
00:56
I found myself drawn
to a different kind of lab,
to a different kind of lab,
15
44489
2372
بینیم بەرەو جۆرە
تاقیگەیەکی تر پەلکێش کراوم،
تاقیگەیەکی تر پەلکێش کراوم،
00:59
working with a different
kind of patient --
kind of patient --
16
47366
2376
لەگەڵ جۆرە نەخۆشێکی
تردا مامەڵەم دەکرد--
تردا مامەڵەم دەکرد--
01:01
a patient whose illness was so serious
17
49766
2354
نەخۆشێک کە نەخۆشییەکەی ئەوەندە قورسبوو
01:04
it impacted every single
person in my country;
person in my country;
18
52144
2885
کاری لەسەر تاک بە تاکی
کەسەکانی ناو وڵاتەکەم کردبوو؛
کەسەکانی ناو وڵاتەکەم کردبوو؛
01:07
a patient who needed to get healthy fast.
19
55618
2340
نەخۆشێک کە پێویست بوو
زۆر بەخێرایی چاک بێتەوە.
زۆر بەخێرایی چاک بێتەوە.
01:10
That patient was my government.
20
58328
2403
ئەو نەخۆشەش حکومەتەکەمان بوو.
(پێکەنین)
01:14
(Laughter)
21
62126
1150
01:16
See, many of us will agree that lots
of governments are unhealthy today.
of governments are unhealthy today.
22
64102
3602
ئەزانن، زۆرێک لە ئێمە هاوڕاین
لەسەر ئەوەی حکومەتەکانمان ناتەندروستن.
لەسەر ئەوەی حکومەتەکانمان ناتەندروستن.
(پێکەنین)
01:20
(Laughter)
23
68876
2083
(چەپڵەلێدان)
01:22
(Applause)
24
70983
4634
01:28
And Kenya was no exception.
25
76814
1742
کینیاش بەدەر نەبوو لەمە.
01:30
When I returned to Kenya in 2014,
26
78975
2503
کە ساڵی ٢٠١٤ گەڕامەوە کینیا،
01:33
there was 17 percent youth unemployment.
27
81502
2704
ڕێژەی بێکاری گەنجەکان
لەسەدا ١٧ بوو.
لەسەدا ١٧ بوو.
01:36
And Nairobi, the major business hub,
28
84785
2348
نایرۆبیش، کە سەرەکیترین
شوێنی کارکردن بوو،
شوێنی کارکردن بوو،
01:39
was rated 177th on the quality
of living index.
of living index.
29
87157
4075
١٧٧ەمین بوو لەڕووی
جۆرێتی باشی ژیانەوە.
جۆرێتی باشی ژیانەوە.
01:43
It was bad.
30
91256
1204
زۆر خراپ بوو.
01:46
Now, an economy is only as healthy
as the entities that make it up.
as the entities that make it up.
31
94270
4459
ئێستا، ئابووری تەنیا هێندەی
ئەو پێکهاتانەی دروستی دەکەن تەندروستە.
ئەو پێکهاتانەی دروستی دەکەن تەندروستە.
01:51
So when government --
32
99187
1150
بۆیە کاتێک حکومەت --
01:52
one of its most vital entities --
33
100361
1745
یەکێک لە هەستیارترین پێکهاتەکانی --
01:54
is weak or unhealthy,
34
102130
1438
لاواز یان ناتەندروستە،
01:55
everyone and everything suffers.
35
103592
1983
هەمووان یان هەوو شتێک دەناڵێنێت.
01:58
Sometimes you might
put a Band-Aid in place
put a Band-Aid in place
36
106522
2773
هەندێک جار لەوانەیە
شوێنێک بپێچیت
شوێنێک بپێچیت
02:01
to try and temporarily stop the pain.
37
109319
2512
لە هەوڵی ئەوەدا بۆ ئەوەی
بەشێوەیەکی کاتی ئازار بوەستێنی.
بەشێوەیەکی کاتی ئازار بوەستێنی.
02:04
Maybe some of you here have participated
38
112732
1982
لەوانەیە هەندێک لە ئێوە بەشدار بووبێتن
02:06
in a Band-Aid operation
to an African country --
to an African country --
39
114738
2979
لە کارە خێرخوازییەکان
بۆ وڵاتانی ئەفریقا --
بۆ وڵاتانی ئەفریقا --
02:09
setting up alternative schools,
building hospitals, digging wells --
building hospitals, digging wells --
40
117741
4482
خوێندنگەی کاتیان تیا دادەنرا،
نەخۆشخانە دروست دەکرا، و بیر لێدەدرا --
نەخۆشخانە دروست دەکرا، و بیر لێدەدرا --
02:14
because governments there
either weren't or couldn't provide
either weren't or couldn't provide
41
122247
2937
چونکە حکومەتەکانی ئەوێ یان
نەیاندەکرد یان نەیاندەتوانی
نەیاندەکرد یان نەیاندەتوانی
02:17
the services to their citizens.
42
125208
1969
خزمەتگوزاری پێشکەشی
دانیشتوانەکانیان بکەن.
دانیشتوانەکانیان بکەن.
02:19
We all know this is a temporary solution.
43
127900
2809
هەموو دەزانین ئەمە چارەسەرێکی کاتییە.
02:23
There are just some things
Band-Aids can't fix,
Band-Aids can't fix,
44
131455
2785
هەندێک شت هەیە
ئەو کۆمەکە ناتوانێت چارەسەری بکات،
ئەو کۆمەکە ناتوانێت چارەسەری بکات،
02:27
like providing an environment
where businesses feel secure
where businesses feel secure
45
135027
4389
وەک دروستکردنی ژینگەیەک کە
تیایدا بزنسەکان پارێزراو بن
تیایدا بزنسەکان پارێزراو بن
02:31
that they'll have an equal opportunity
46
139440
1811
دەرفەتێکی یەکسانیان هەبێت
02:33
to be able to run and start
their businesses successfully.
their businesses successfully.
47
141275
3242
بتوانن بزنسەکانیان بە سەرکەوتوویی
دەستپێبکەن و بەڕێوەبەرن.
دەستپێبکەن و بەڕێوەبەرن.
02:36
Or there are systems in place
48
144541
1814
یان هەندێک سیستم هەبێت
02:38
that would protect the private
property that they create.
property that they create.
49
146379
3041
ئەو موڵکە تایبەتانە بپارێزێت کە
درووستی دەکەن.
درووستی دەکەن.
02:41
I would argue,
50
149444
1157
من دەڵێم،
02:42
only government is capable of creating
these necessary conditions
these necessary conditions
51
150625
3444
تەنیا حومەت دەتوانێت ئەم
هەلومەرجە پێویستە دروست بکات
هەلومەرجە پێویستە دروست بکات
02:46
for economies to thrive.
52
154093
1651
بۆ بووژانەوەی ئابووری.
02:48
Economies thrive when business are able
to quickly and easily set up shop.
to quickly and easily set up shop.
53
156549
4838
ئابوورییەکان کاتێک دەبووژێنەوە کە
خاوەن کار خێرا و بە ئاسانی کۆگایەک دانێت.
خاوەن کار خێرا و بە ئاسانی کۆگایەک دانێت.
02:53
Business owners create new sources
of income for themselves,
of income for themselves,
54
161411
3372
خاوەن کارەکان بتوانن سەرچاوەی نوێی
داهات بۆخۆیان درووست بکەن،
داهات بۆخۆیان درووست بکەن،
02:56
new jobs get added into the economy
55
164807
2451
کاری نوێ زیاد بکەن بۆ ئابووری و
02:59
and then more taxes are paid
to fund public projects.
to fund public projects.
56
167282
3564
ئەوکاتە باجی زیاتر دەدرێت
بۆ خەرجی پرۆژە گشتییەکان.
بۆ خەرجی پرۆژە گشتییەکان.
03:03
New business is good for everyone.
57
171504
2463
ئیشی نوێ بۆ هەمووان باشە. و
03:06
And it's such an important measure
of economic growth,
of economic growth,
58
174415
2830
پێوەرێکی زۆر گرنگی گەشەکردنی ئابوورییە،
03:09
the World Bank has a ranking called
the "Ease of Doing Business Ranking,"
the "Ease of Doing Business Ranking,"
59
177269
3951
بانقی جیهانی پلەبەندییەکی هەیە
پێی دەوترێت "پلەبەندی ئاسانی بزنس کردن،"
پێی دەوترێت "پلەبەندی ئاسانی بزنس کردن،"
03:13
which measures how easy
or difficult it is to start a business
or difficult it is to start a business
60
181244
3037
کە پێوەرێکە بۆ ئەوەی چەندێک
ئاسان یان قورسە دەست بە ئیشێک بکەیت
ئاسان یان قورسە دەست بە ئیشێک بکەیت
03:16
in any given country.
61
184305
1597
لە وڵاتێکی دیاریکراودا.
03:17
And as you can imagine,
62
185926
1619
وەک دەشتوانن بیبینن،
03:20
starting or running a business
in a country with an ailing government --
in a country with an ailing government --
63
188404
3621
دەستپێکردن یان بەڕێوەبردنی بزنسێک
لە وڵاتێکدا کە حکومەتێکی نەخۆشی هەیە
لە وڵاتێکدا کە حکومەتێکی نەخۆشی هەیە
03:24
almost impossible.
64
192049
1449
شتێکی مەحاڵە.
03:26
The President of Kenya knew this,
which is why in 2014,
which is why in 2014,
65
194432
3724
سەرۆکی کینیا ئەمەی دەزانی،
لەبەر ئەوە ٢٠١٤،
لەبەر ئەوە ٢٠١٤،
03:30
he came to our lab and asked
us to partner with him
us to partner with him
66
198180
3369
هات بۆ تاقیگەکەمان و داوای کرد
هاوکاری بکەین
هاوکاری بکەین
03:33
to be able to help Kenya
to jump-start business growth.
to jump-start business growth.
67
201573
3270
بۆ ئەوەی بتوانێت یارمەتی کینیا بدات
دەست بکات بە گەشەسەندن.
دەست بکات بە گەشەسەندن.
03:37
He set an ambitious goal:
68
205689
1722
ئامانجێکی بەرزخوازی دانا:
03:39
he wanted Kenya to be ranked top 50
in this World Bank ranking.
in this World Bank ranking.
69
207778
4922
دەیویست کینیا بچێتە ڕیزبەندی ٥٠
یەکەم وڵات لە پلەبەندی بانقی جیهانیدا.
یەکەم وڵات لە پلەبەندی بانقی جیهانیدا.
03:45
In 2014 when he came,
70
213167
2077
ساڵی ٢٠١٤ کە هاتە دەسەڵات،
03:47
Kenya was ranked 136 out of 189 countries.
71
215268
4326
کینیا لە کۆی ١٨٩ وڵات ١٣٦ەمین بوو.
03:52
We had our work cut out for us.
72
220071
2156
کارێکی زۆرمان لەپێش بوو بیکەین.
03:55
Fortunately, he came to the right place.
73
223592
2701
خۆشبەختانە، هات بۆ شوێنێکی درووست.
03:58
We're not just a Band-Aid kind of team.
74
226317
2327
ئێمە تەنیا تیمێکی خێرخواز نەبووین.
04:00
We're a group of computer scientists,
mathematicians, engineers
mathematicians, engineers
75
228668
3766
گرووپێک بووین لە زانایانی کۆمپیتەر،
زانای بیرکاری، ئەندازیار و
زانای بیرکاری، ئەندازیار و
04:04
and a cancer researcher,
76
232458
1937
توێژەرەوەی شێرپەنجە،
04:06
who understood that in order
to cure the sickness
to cure the sickness
77
234419
2446
کە تێگەشتبووین لەوەی بۆ
چارەسەرکردنی نەخۆشی
چارەسەرکردنی نەخۆشی
04:08
of a system as big as government,
78
236889
2074
سیستمێکی گەورەی وەک حکومەت،
04:10
we needed to examine the whole body,
79
238987
2400
پێویستە پشکنین بۆ لەشەکەی بکەین، و
04:13
and then we needed to drill down
all the way from the organs,
all the way from the organs,
80
241411
3087
ئینجا پێویست بوو بچینە سەر
یەک بەیەکی ئەندامەکان،
یەک بەیەکی ئەندامەکان،
04:16
into the tissues,
81
244522
1333
بۆناو شانەکانیش،
04:17
all the way to single cells,
82
245879
1502
هەتا یەک بەیەکی خانەکانیش،
04:19
so that we could properly
make a diagnosis.
make a diagnosis.
83
247405
2337
بۆ ئەوەی بتوانین نەخۆشییەکە
بە وردی بناسینەوە.
بە وردی بناسینەوە.
04:22
So with our marching orders
from the President himself,
from the President himself,
84
250762
2831
بۆیە بە فەرمانی سەرۆکی
وڵات خۆی،
وڵات خۆی،
04:25
we embarked on the purest
of the scientific method:
of the scientific method:
85
253617
3113
لەسەر پاکترین شێوازی
زانستی دەستمان پێکرد:
زانستی دەستمان پێکرد:
04:28
collecting data --
86
256754
1175
کۆکردنەوەی زانیاری --
04:29
all the data we could get our hands on --
87
257953
2087
هەموو داتاکانی توانیمان کۆی بکەینەوە --
04:32
making hypotheses,
88
260064
1257
گریمانەمان لێدرووست کرد،
04:33
creating solutions,
89
261345
1237
چارەسەرمان درووستکرد،
04:34
one after the other.
90
262606
1192
یەک لەدوای یەک.
04:36
So we met with hundreds of individuals
who worked at government agencies,
who worked at government agencies,
91
264845
4035
چاومان بە سەدان کەس کەوت
کە لەگەڵ دەستگا حکومییەکان کاریان دەکرد،
کە لەگەڵ دەستگا حکومییەکان کاریان دەکرد،
04:40
from the tax agency, the lands
office, utilities company,
office, utilities company,
92
268904
3936
لە دەستگای باجەوە بۆ نوسینگەی
زەوی و زار، کەرتی وزە،
زەوی و زار، کەرتی وزە،
04:44
the agency that's responsible
for registering companies,
for registering companies,
93
272864
3468
دەستگاکەی بەرپرسیارە لە تۆمارکردنی
کۆمپانیا نوێکان و
کۆمپانیا نوێکان و
04:48
and with each of them, we observed
them as they served customers,
them as they served customers,
94
276356
3599
لەگەڵ هەموو ئەمەدا، چاودێریمان
دەکردن کاتێک خزمەتی خەڵکیان دەکرد،
دەکردن کاتێک خزمەتی خەڵکیان دەکرد،
04:51
we documented their processes --
most of them were manual.
most of them were manual.
95
279979
4613
هەموو پرۆسەکەمان کرد بە دۆکیومێنت --
زۆربەی کارەکان بە کاغەز دەکرا.
زۆربەی کارەکان بە کاغەز دەکرا.
04:57
We also just went back and looked at
a lot of their previous paperwork
a lot of their previous paperwork
96
285473
3456
هەروەها گەڕاینەوە و سەیری
زۆرێک لە کارەکانی پێشویانمان کرد
زۆرێک لە کارەکانی پێشویانمان کرد
05:00
to try and really understand;
97
288953
2168
هەتا هەوڵبەین تێبگەین؛
05:03
to try and diagnose what bodily
malfunctions had occurred
malfunctions had occurred
98
291145
3350
هەوڵبەین بزانین چ کێشەیەک
ڕووی داوە لەم لەشەدا
ڕووی داوە لەم لەشەدا
05:06
that lead to that 136th spot
on the World Bank list.
on the World Bank list.
99
294519
3308
کە بووەتە هۆی ئەوەی پلەی ١٣٦
بهێنین لە لیستی بانقی جیهانیدا.
بهێنین لە لیستی بانقی جیهانیدا.
05:10
What did we find?
100
298248
1303
چیمان دۆزییەوە؟
05:11
Well, in Kenya it was taking 72 days
101
299974
4071
لە کینیا ٧٢ ڕۆژی دەویست
05:16
for a business owner
to register their property,
to register their property,
102
304069
2944
بۆ خاوەن کارێک هەتا موڵکەکەی
تۆمار بکات،
تۆمار بکات،
05:19
compared to just one day in New Zealand,
103
307037
2397
بەراورد بە یەک ڕۆژ لە نیوزیلەندا،
05:21
which was ranked second
on the World Bank list.
on the World Bank list.
104
309458
2378
کە دووەم بوو لەسەر
لیستی بانقی جیهانی.
لیستی بانقی جیهانی.
05:24
It took 158 days to get
a new electric connection.
a new electric connection.
105
312827
4385
١٥٨ ڕۆژی دەویست بۆ بەستنی
هێڵێکی کارەبای نوێ.
هێڵێکی کارەبای نوێ.
05:29
In Korea it took 18 days.
106
317879
2432
لە کۆریا ١٨ ڕۆژ.
05:32
If you wanted to get a construction permit
107
320984
2053
ئەگەر بتویستایە مۆڵەتی بنیاتنان وەرگریت
05:35
so you could put up a building,
108
323061
1520
بۆ ئەوەی بتوانیت تەلارێک بنیات بنێیت،
05:36
in Kenya, it was going
to take you 125 days.
to take you 125 days.
109
324605
3571
لە کینیا، ١٢٥ ڕۆژ پێدەچوو.
05:40
In Singapore, which is ranked first,
that would only take you 26 days.
that would only take you 26 days.
110
328200
4446
لە سینگاپور، کە لە پلەی یەکەمدایە،
تەنیا ٢٦ ڕۆژ دەوێ بۆ ئەوە.
تەنیا ٢٦ ڕۆژ دەوێ بۆ ئەوە.
05:45
God forbid you had to go to court
111
333580
2044
ئەگەر خوانەخواست پێویستی بکردایە
بچیت بۆ دادگا
بچیت بۆ دادگا
05:47
to get help in being able to settle
a dispute to enforce a contract,
a dispute to enforce a contract,
112
335648
3887
بۆ یەکلاییکردنەوەی ناکۆکییەک و
بەهێزکردنی گرێبەستەکە،
بەهێزکردنی گرێبەستەکە،
05:51
because that process alone
would take you 465 days.
would take you 465 days.
113
339559
4281
بەتەنیا ئەو پرۆسەیە ٤٦٥ ڕۆژی دەویست.
05:57
And if that wasn't bad enough,
114
345065
1932
هەر لێرەشدا کۆتایی نەدەهات،
06:00
you would lose 40 percent
of your claim in just fees --
of your claim in just fees --
115
348675
4152
لەسەدا ٤٠ی پارەکەت
لەدەستدەدا بۆ پێدانی پارە --
لەدەستدەدا بۆ پێدانی پارە --
06:04
legal fees, enforcement fees, court fees.
116
352851
2872
پارەی پارێزەر، پارەی گرێبەست، و
پارای دادگا.
پارای دادگا.
06:09
Now, I know what you're thinking:
117
357108
2073
ئێستا، ئەزانم بیر لەچی دەکەنەوە:
06:12
for there to exist such inefficiencies
in an African country,
in an African country,
118
360726
3667
ئەگەر ئەو کەم و کوڕییانە
لە وڵاتێکی ئەفریقیدا هەبێت،
لە وڵاتێکی ئەفریقیدا هەبێت،
06:16
there must be corruption.
119
364417
1360
واتا دەبێ گەندەڵی هەبێت.
06:18
The very cells that run the show
must be corrupt to the bone.
must be corrupt to the bone.
120
366491
3476
هەر ئەو خانانەی کە شتەکان
بەڕێوەدەبەن دەبێ تا سەر ئێسقان گەندەڵ بن.
بەڕێوەدەبەن دەبێ تا سەر ئێسقان گەندەڵ بن.
06:22
I thought so, too, actually.
121
370972
1532
ڕاستییەکەی منیش وام بیردەکردەوە.
06:24
When we started out,
122
372984
1153
کە دەستمان پێکرد،
06:26
I thought I was going to find
so much corruption,
so much corruption,
123
374161
3488
وامدەزانی کە گەندەڵییەکی زۆر دەدۆزمەوە،
06:29
I was literally going to either die
or get killed in the process.
or get killed in the process.
124
377673
3496
یان ئەوەتا خۆم دەمرم یان
لە پرۆسەکەیا دەکوژرێم.
لە پرۆسەکەیا دەکوژرێم.
06:33
(Laughter)
125
381193
1543
(پێکەنین)
06:36
But when we dug deeper,
126
384946
1955
بەڵام کاتێک چووینە قوڵاییەوە،
06:38
we didn't find corruption
in the classic sense:
in the classic sense:
127
386925
2635
نەمانتوانی گەندەڵی بە واتا
کلاسیکییەکەی بدۆزینەوە:
کلاسیکییەکەی بدۆزینەوە:
06:42
slimy gangsters lurking in the darkness,
128
390106
3008
کۆمەڵە گەندەڵکارێک لە تاریکیدا،
06:45
waiting to grease the palms
of their friends.
of their friends.
129
393138
2317
چاوەڕێدەکەن کار تەنیا
بۆ لایەنگرانی خۆیان بکەن.
بۆ لایەنگرانی خۆیان بکەن.
06:48
What we found was an overwhelming
sense of helplessness.
sense of helplessness.
130
396139
3986
ئەوەی دۆزیمانەوە هەستێکی ئێجگار
زۆری بێدەسەڵاتبوون بوو.
زۆری بێدەسەڵاتبوون بوو.
06:53
Our government was sick,
131
401684
1262
حکومەتەکەمان نەخۆش بوو،
06:54
because government
employees felt helpless.
employees felt helpless.
132
402970
3524
لەبەر ئەوەی کارمەندەکانی
حکومەت هەستیان بە بێدەسەڵاتی دەکرد.
حکومەت هەستیان بە بێدەسەڵاتی دەکرد.
06:58
They felt that they were not
empowered to drive change.
empowered to drive change.
133
406993
3083
هەستیان دەکرد هێزی ئەوەیان
نییە گۆڕانکاری دروست بکەن. و
نییە گۆڕانکاری دروست بکەن. و
07:02
And when people feel stuck and helpless,
134
410600
3636
کاتێک خەڵک هەست بە
بێدەسەڵاتی و بێچارەیی دەکەن،
بێدەسەڵاتی و بێچارەیی دەکەن،
07:06
they stop seeing their role
in a bigger system.
in a bigger system.
135
414968
2495
چیتر رۆڵی خۆیان نابینن
لە سیستمە گەورەترەکەدا.
لە سیستمە گەورەترەکەدا.
07:10
They start to think the work they do
doesn't matter in driving change.
doesn't matter in driving change.
136
418265
4469
وایان لێدێت وا بیربکەنەوە کە ئیشەکەی ئەوان
دەیکەن گرنگ نییە بۆ درووستکردنی گۆڕانکاری.
دەیکەن گرنگ نییە بۆ درووستکردنی گۆڕانکاری.
07:14
And when that happens,
137
422758
1806
کاتێکیش ئەوە ڕوودەدات،
07:16
things slow down,
138
424588
1593
شتەکان خاو دەبنەوە،
07:18
fall through the cracks
139
426205
1420
درز و کەلێنی تێدەکەوێت و
07:19
and inefficiencies flourish.
140
427649
1766
ناکارایی زیاتر دەبێت.
07:23
Now imagine with me,
141
431171
1765
ئێستا ئێوەش بیهێننە بەرچاوتان،
07:24
if you had a process
you had to go through --
you had to go through --
142
432960
3938
ئەگەر پرۆسەیکتان هەبووبێت
ناچاربووبێتن پێیدا بڕۆن --
ناچاربووبێتن پێیدا بڕۆن --
07:28
had no other alternative --
143
436922
1770
هیچ چارەیەکی ترتان نەبووبێت و
07:30
and this process was inefficient, complex
144
438716
3047
ئەم پرۆسەیە ناکارا، ئاڵۆز و
07:34
and very, very slow.
145
442461
1390
زۆر زۆر خاو بووبێت.
07:35
What would you do?
146
443875
1224
چی دەکەن؟
07:38
I think you might start by trying
to find somebody to outsource it to,
to find somebody to outsource it to,
147
446482
3328
پێموابێت یەکسەر هەوڵدەدەن
کەسێک بدۆزنەوە ئیشەکەی بەنە دەست،
کەسێک بدۆزنەوە ئیشەکەی بەنە دەست،
07:41
so that they can just
take care of that for you.
take care of that for you.
148
449834
2345
بۆ ئەوەی بتوانن کارەکەتان بۆ بکەن.
07:44
If that doesn't work,
149
452800
1404
ئەگەر ئەوەش سودی نەبێت،
07:47
maybe you'd consider paying somebody
150
455307
2010
لەوانەیە بیربکەنەوە پارە بدەن
بە کەسێک
بە کەسێک
07:49
to just "unofficially" take care
of it on your behalf --
of it on your behalf --
151
457341
3380
بۆ ئەوەی بە "ناڕەسمی" لەجیاتی تۆ
کارەکە بکات --
کارەکە بکات --
07:52
especially if you thought
nobody was going to catch you.
nobody was going to catch you.
152
460745
2758
بەتایبەتی ئەگەر بزانیت
کە کەس هیچ پێناڵێت.
کە کەس هیچ پێناڵێت.
07:56
Not out of malice or greed,
153
464790
2370
نەک لەپای خراپەویستن یان چاوچنۆکی،
07:59
just trying to make sure that you get
something to work for you
something to work for you
154
467184
3091
هەر هەوڵدەدەیت دڵنیابیت لەوەی
کارەکەت بەرێدەکرێت
کارەکەت بەرێدەکرێت
08:02
so you can move on.
155
470299
1158
بۆ ئەوەی بتوانی بەردەوامبیت.
08:03
Unfortunately, that
is the beginning of corruption.
is the beginning of corruption.
156
471918
3010
بەداخەوە، ئەوە سەرەتای گەندەڵییە.
08:07
And if left to thrive and grow,
157
475439
2323
ئەگەر ڕێگەبدرێت گەشە بکات،
08:09
it seeps into the whole system,
158
477786
1566
دەچێتە ناو هەموو سیستمەکەوە، و
08:11
and before you know it,
159
479376
1370
پێش ئەوەی پێی بزانیت،
08:12
the whole body is sick.
160
480770
1565
هەموو لەشەکە نەخۆش دەخات.
08:16
Knowing this,
161
484596
1293
بە زانینی ئەمە،
08:17
we had to start by making sure
162
485913
1555
دەبوو کە دەستمان پێکرد
دڵنیابینەوە
دڵنیابینەوە
08:19
that every single stakeholder
we worked with had a shared vision
we worked with had a shared vision
163
487492
4577
هەموو ئەوەی کارمان لەگەڵدا دەکرد لەوەی
ئامانجێکی هاوبەشیان هەبێت
ئامانجێکی هاوبەشیان هەبێت
08:24
for what we wanted to do.
164
492093
1429
بۆ ئەو شتەی دەمانویست بیکەین.
08:26
So we met with everyone,
165
494192
2034
بۆیە چاوپێکەوتنمان لەگەڵ هەمووان کرد،
08:28
from the clerk whose sole job
is to remove staples
is to remove staples
166
496656
2559
هەر لەو کارماندەوە کە ئیشی
تەنیا لێکردنەوەی دەرزییە
تەنیا لێکردنەوەی دەرزییە
08:31
from application packets,
167
499239
1549
لە فایلی ئیستیمارەکان،
08:33
to the legal drafters
at the attorney general's office,
at the attorney general's office,
168
501446
2985
بۆ پێنووسی یاسایی
نوسینگەی داواکاری گشتی،
نوسینگەی داواکاری گشتی،
08:37
to the clerks who are responsible
for serving business owners
for serving business owners
169
505187
2997
بۆ کارمەندەکانی بەرپرسیارن
لە خزمەتکردنی خاوەن ئیشەکان
لە خزمەتکردنی خاوەن ئیشەکان
08:40
when they came to access
government services.
government services.
170
508208
2432
کاتێک ئیشیان دەکەوێتە حکومەت.
08:43
And with them,
171
511557
1150
لەگەڵ ئەواندا دانیشتین
08:44
we made sure that they understood
172
512731
1572
دڵنیابووینەوە لەوەی تێبگەن
08:46
how their day-to-day actions
were impacting our ability as a country
were impacting our ability as a country
173
514327
4747
لەوەی کارەکانی ڕۆژانەیان چۆن
کاردەکاتە سەر توانامان وەک وڵاتێک
کاردەکاتە سەر توانامان وەک وڵاتێک
08:51
to create new jobs
and to attract investments.
and to attract investments.
174
519098
3075
بۆ درووستکردنی کاری نوێ و
ڕاکێشانی وەبەرهێنەرەکان.
ڕاکێشانی وەبەرهێنەرەکان.
08:54
No one's role was too small;
everyone's role was vital.
everyone's role was vital.
175
522605
3560
ڕۆڵی کەس زۆر بچووک نییە؛
ڕۆڵی هەمووان هەستیارە.
ڕۆڵی هەمووان هەستیارە.
09:00
Now, guess what we started to see?
176
528087
1875
ئینجا، دەزانن دواتر چیمان بینی؟
09:02
A coalition of government employees
177
530994
2013
پێکەوە کارکردنێکی فەرمانبەرە حکومییەکان
09:05
who are excited and ready to drive change,
178
533031
2112
کە بەپەرۆشبوون و ئامادەبوون
بۆ دروستکردنی گۆڕانکاری
بۆ دروستکردنی گۆڕانکاری
09:07
began to grow and form.
179
535167
2065
دەستیان کرد بە درووستکردن و
گەشەکردن.
گەشەکردن.
09:09
And together we started
to implement changes
to implement changes
180
537927
2604
پێکەوە دەستمان کرد
بە دروستکردنی گۆڕانکارییەکان
بە دروستکردنی گۆڕانکارییەکان
09:12
that impacted the service
delivery of our country.
delivery of our country.
181
540555
3232
کە کاریکردە سەر دابینکردنی
خزمەتگوزاری لە وڵاتەکەماندا.
خزمەتگوزاری لە وڵاتەکەماندا.
09:16
The result?
182
544585
1424
ئەنجامەکەش؟
09:18
In just two years,
183
546033
2041
لە تەنیا دوو ساڵدا،
09:20
Kenya's ranking moved from 136 to 92.
184
548098
3960
کینیا لە پلەی ١٣٦ەوە چووە پلەی ٩٢.
09:25
(Applause)
185
553024
5960
(چەپڵەلێدان)
09:32
And in recognition of the significant
reforms we've been able to implement
reforms we've been able to implement
186
560520
4389
وەک پێزانینێکیش بۆ ئەو گۆڕانکارییانەی
کە توانیمان درووستی بکەین
کە توانیمان درووستی بکەین
09:36
in such a short time,
187
564933
1779
لە ماوەیەکی کەمدا،
09:38
Kenya was recognized
188
566736
1881
کینیا وەک یەکێک
09:40
to be among the top three
global reformers in the world
global reformers in the world
189
568641
3586
لە سێ پڕ چاکسازیترین وڵاتەکانی
جیهان ناسێنرا
جیهان ناسێنرا
09:44
two years in a row.
190
572251
1416
دوو ساڵ لەسەر یەک.
09:46
(Applause)
191
574698
5380
(چەپڵەلێدان)
09:53
Are we fully healthy?
192
581164
1566
بە تەواوەتی تەندروست بووین؟
09:55
No.
193
583556
1166
نەخێر.
09:57
We have some serious work still to do.
194
585149
2432
هێشتا هەندێک کاری گرنگمان ماوە.
10:00
I like to think about these two years
like a weight-loss program.
like a weight-loss program.
195
588336
3477
دەمەوێت وەک پرۆگرامێکی
کێش کەمکردنەوە سەیری ئەم دوو ساڵە بکەم.
کێش کەمکردنەوە سەیری ئەم دوو ساڵە بکەم.
10:04
(Laughter)
196
592175
1576
(پێکەنین)
10:06
It's that time after months
of hard, grueling work at the gym,
of hard, grueling work at the gym,
197
594521
3962
ئەو کاتەی دوای چەندین مانگ
لە ڕاهێنان و ماندوبوون لە هۆڵی لەش جوانی و
لە ڕاهێنان و ماندوبوون لە هۆڵی لەش جوانی و
10:10
and then you get your first
time to weigh yourself,
time to weigh yourself,
198
598507
2430
کاتی ئەوە یەت دوای ئەو
ماندووبوونە خۆت بکێشیت، و
ماندووبوونە خۆت بکێشیت، و
10:12
and you've lost 20 pounds.
199
600961
1664
دەبینیت ٢٠ پاوەند کەمکردووە.
10:15
You're feeling unstoppable.
200
603007
1782
هەست دەکەی هیچ ناتوەستێنێت.
10:18
Now, some of you may think
this doesn't apply to you.
this doesn't apply to you.
201
606697
4337
ئێستا، هەندێک لە ئێوە لەوانەیە
وا بیربکەنەوە ئەوە بۆ ئێوە نەبێت.
وا بیربکەنەوە ئەوە بۆ ئێوە نەبێت.
10:23
You're not from Kenya.
202
611058
1350
خۆ ئێوە خەڵکی کینیا نین.
10:24
You don't intend to be an entrepreneur.
203
612432
2142
یان ناتانەوێت دەست بە کارێکی نوێ بکەن.
10:26
But think with me for just a moment.
204
614598
1962
بەڵام بۆ ساتێک بیر بکەنەوە لەگەڵم.
10:29
When is the last time
you accessed a government service?
you accessed a government service?
205
617314
3452
دوایین جار کەی بووە
کارتان کەوتبێتە حکومەت؟
کارتان کەوتبێتە حکومەت؟
10:33
Maybe applied for your driver's license,
206
621980
2776
لەوانەیە ویستبێتتان مۆڵەتی شۆفێری دەرکەن،
10:36
tried to do your taxes on your own.
207
624780
3568
ویستبێتتان خۆتان باجەکان بەن.
10:42
It's easy in this political
and global economy
and global economy
208
630644
2770
لە ئابووری سیاسی و جیهانیدا ئاسانە
10:45
to want to give up when we think
about transforming government.
about transforming government.
209
633438
3050
بمانەوێت کۆڵبەین کاتێک بیر لە
گۆڕینی حکومەت بکەینەوە.
گۆڕینی حکومەت بکەینەوە.
10:49
We can easily resign to the fact
or to the thinking
or to the thinking
210
637386
3501
دەکرێت بە ئاسانی خۆمان بدەین بەدەستەوە
بۆ ئەو ڕاستییە یان ئەو بیرکردنەوەیە
بۆ ئەو ڕاستییە یان ئەو بیرکردنەوەیە
10:52
that government is too inefficient,
211
640911
2342
کە حکومەت زۆر ناکارایە،
10:55
too corrupt,
212
643277
1156
زۆر گەندەڵە،
10:56
unfixable.
213
644457
1231
چاکناکرێتەوە.
10:58
We might even rarely get
some key government responsibilities
some key government responsibilities
214
646527
3437
لەوانەیە تەنانەت چەند بەرپرسیارێتییەکی
حکومی هەستیاریشمان بکەوێتە لا
حکومی هەستیاریشمان بکەوێتە لا
11:01
to other sectors,
215
649988
1200
بۆ کەرتەکانی تر،
11:03
to Band-Aid solutions,
216
651212
1169
بۆ چارەسەرە خێرخوازییەکان،
11:04
or to just give up and feel helpless.
217
652405
2568
یان تەنیا کۆڵبەین و هەست بە
بێدەسەڵاتی بکەین.
بێدەسەڵاتی بکەین.
11:08
But just because a system is sick
doesn't mean it's dying.
doesn't mean it's dying.
218
656029
3883
بەڵام تەنیا لەبەر ئەوەی سیستمێک
نەخۆشە واتای ئەوە نییە لەسەر مردن بێت.
نەخۆشە واتای ئەوە نییە لەسەر مردن بێت.
11:12
We cannot afford to give up
219
660689
2807
هەرچۆنێک بێ نابێ کۆڵبەین
11:15
when it comes to the challenges
of fixing our governments.
of fixing our governments.
220
663520
3033
کاتێک یەتە سەر ململانێکانی چاکردنەوەی
حکومەتەکانمان.
حکومەتەکانمان.
11:19
In the end,
221
667989
1156
لە کۆتاییدا،
11:22
what really makes a government healthy
is when healthy cells --
is when healthy cells --
222
670682
4175
ئەوەی کە بەڕاستی وا دەکات حکومەت
تەندروست بێت کاتێکە کە خانە تەندروستەکان -
تەندروست بێت کاتێکە کە خانە تەندروستەکان -
11:26
that's you and I --
223
674881
1991
کە من و تۆین --
11:29
get to the ground,
224
677834
1647
کە کەوتینە سەر زەوی،
11:31
roll up our sleeves,
225
679505
1284
قۆڵمانی بۆ هەڵکەینەوە،
11:32
refuse to be helpless
226
680813
2105
ڕەتیکەینەوە بێدەسەڵات بین و
11:34
and believe that sometimes,
227
682942
1796
باوەڕ بەوە بکەین هەندێک جار،
11:36
all it takes is for us
to create some space
to create some space
228
684762
3230
هەموو ئەوەی پێویستە بۆمان
بیکەین دروستکردنی هەندێک بۆشاییە
بیکەین دروستکردنی هەندێک بۆشاییە
11:40
for healthy cells to grow and thrive.
229
688016
2215
بۆ گەشەسەندنی خانە تەندروستەکان.
11:42
Thank you.
230
690781
1157
(سوپاس)
11:43
(Applause)
231
691962
6239
(چەپڵەلێدان)
ABOUT THE SPEAKER
Charity Wayua - Public sector researcherIBM's Charity Wayua is a research manager in Nairobi, Kenya, where she leads the company's public sector research team.
Why you should listen
Dr. Charity Wayua creates commercially viable innovative solutions to address inefficiencies in the delivery of government services with the aim of creating an environment where businesses thrive. Wayua and her team work closely with the government and private sector to co-create various public sector solutions that make the delivery of government services to businesses more efficient and effective. The World Bank ranked Kenya the third most reformed country on its "Ease of Doing Business" ranking two years in a row, moving up 44 places in rank in just two years in part due to the work of Wayua's team.
Charity Wayua | Speaker | TED.com