TED Residency
Daniel Bögre Udell: How to save a language from extinction
Daniel Bögre Udell: Cứu một ngôn ngữ khỏi tuyệt chủng
Filmed:
Readability: 5.3
1,347,903 views
Khoảng ba ngàn ngôn ngữ có thể biến mất trong vòng 80 năm tới, chôn vùi cùng với đó nhiều nền văn hoá. Trong bài nói chuyện ngắn này, nhà hoạt động ngôn ngữ Daniel Bögre Udell kể câu chuyện về những người đang tìm cách khôi phục ngôn ngữ của cha ông và xây dựng lại truyền thống của mình, đồng thời, khuyến khích ta tìm hiểu thêm về ngôn ngữ của tổ tiên. "Tìm lại ngôn ngữ và trân trọng văn hoá là cách mạnh mẽ để ta là chính mình", anh nói.
Daniel Bögre Udell - Language activist
Daniel Bögre Udell is the cofounder and director of Wikitongues, working with a global network of grassroots linguists to build a seed bank of every language in the world. Full bio
Daniel Bögre Udell is the cofounder and director of Wikitongues, working with a global network of grassroots linguists to build a seed bank of every language in the world. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:13
Languages don't just die naturally.
0
1524
2333
Ngôn ngữ không tự nhiên biến mất.
00:16
People abandon mother tongues,
because they're forced to.
because they're forced to.
1
4706
3071
Người ta từ bỏ tiếng mẹ đẻ
vì bị ép buộc
vì bị ép buộc
00:20
Often, the pressure is political.
2
8651
2200
thường là do áp lực chính trị.
00:23
In 1892,
3
11781
1396
Vào năm 1892,
00:25
the US Army general Richard Henry Pratt
4
13201
2246
tướng Mỹ, Richard Henry Pratt,
00:27
argued that killing indigenous cultures
5
15471
2508
nói rằng cách duy nhất
để tiêu diệt một dân tộc
để tiêu diệt một dân tộc
00:30
was the only alternative
to killing indigenous people.
to killing indigenous people.
6
18003
2888
là xóa bỏ ngôn ngữ của họ.
00:33
"Kill the Indian," he said,
"but save the man."
"but save the man."
7
21863
2682
Ông nói: "Giết tiếng da đỏ
nhưng hãy giữ lại người".
nhưng hãy giữ lại người".
00:37
And until 1978,
the government did just that,
the government did just that,
8
25688
3220
Và năm 1978,
chính phủ Mỹ đã làm như thế,
chính phủ Mỹ đã làm như thế,
00:40
removing indigenous children
from their families
from their families
9
28932
3255
tách trẻ em bản địa khỏi gia đình,
00:44
and forcing them into boarding schools
where they were given English names
where they were given English names
10
32211
3496
buộc chúng vào học trường nội trú,
đặt tên tiếng Anh cho chúng,
đặt tên tiếng Anh cho chúng,
00:47
and punished for speaking their languages.
11
35731
2423
nếu nói tiếng bản địa sẽ bị phạt.
00:50
Assimilation was a compliment to genocide.
12
38750
3082
Đồng hóa cũng là một phần
của diệt chủng.
của diệt chủng.
00:56
Seven thousand languages are alive today,
13
44029
2428
Ngày nay, có chừng bảy ngàn ngôn ngữ
còn tồn tại
còn tồn tại
00:58
but few are recognized
by their own governments
by their own governments
14
46481
2452
nhưng chỉ một số ít
được chính phủ công nhận
được chính phủ công nhận
01:00
or supported online.
15
48957
1334
và được hỗ trợ trực tuyến.
01:02
So for people from the vast
majority of cultures,
majority of cultures,
16
50919
2555
Với những người
từ đại đa số các nền văn hóa,
từ đại đa số các nền văn hóa,
01:05
globalization remains
profoundly alienating.
profoundly alienating.
17
53498
3000
toàn cầu hóa vẫn còn xa lạ.
01:08
It means giving up your language
for someone else's.
for someone else's.
18
56919
3533
Nnghĩa là từ bỏ ngôn ngữ của mình
để dùng ngôn ngữ của ai đó.
để dùng ngôn ngữ của ai đó.
Nếu không có gì thay đổi,
01:13
And if nothing changes,
19
61530
1181
01:14
as many as 3,000 languages
could disappear in 80 years.
could disappear in 80 years.
20
62735
4274
khoảng ba ngàn ngôn ngữ sẽ biến mất
trong vòng 80 năm nữa.
trong vòng 80 năm nữa.
01:20
But things are changing.
21
68244
1600
Nhưng mọi thứ đang thay đổi.
01:22
Around the world,
22
70347
1246
Khắp thế giới,
01:23
people are reviving ancestral languages
23
71617
2571
có những người đang hồi sinh lại
ngôn ngữ của tổ tiên
ngôn ngữ của tổ tiên
01:26
and rebuilding their cultures.
24
74212
2000
và xây dựng lại
nền văn hóa của mình.
nền văn hóa của mình.
Chúng tôi được biết,
01:29
As far as we know,
25
77268
1531
01:30
language reclamation began in the 1800s
when, at a time of rising antisemitism,
when, at a time of rising antisemitism,
26
78823
4587
sự phục hồi ngôn ngữ bắt đầu từ năm 1800,
khi phong trào bài xích Do Thái bùng lên,
khi phong trào bài xích Do Thái bùng lên,
01:35
Jewish communities looked
to their ancestral language, Hebrew,
to their ancestral language, Hebrew,
27
83434
3127
các cộng đồng Do Thái bắt đầu nghiên cứu
ngôn ngữ của cha ông,
ngôn ngữ của cha ông,
01:38
as a means of cultural revival.
28
86585
2230
tiếng Do Thái, như một cách
để hồi sinh văn hóa.
để hồi sinh văn hóa.
01:42
And though it had been dormant
for over 1,000 years,
for over 1,000 years,
29
90173
2468
Dù đã ngủ yên cả ngàn năm,
01:44
it was well preserved in books
of Jewish religion and philosophy.
of Jewish religion and philosophy.
30
92665
3348
nó vẫn được bảo tồn trong sách vở
về tôn giáo và triết học Do Thái.
về tôn giáo và triết học Do Thái.
Các nhà hoạt động Do Thái
nghiên cứu và dạy cho con em họ,
nghiên cứu và dạy cho con em họ,
01:48
So Jewish activists studied
and taught it to their children,
and taught it to their children,
31
96569
3103
01:51
raising the first native speakers
in nearly 100 generations.
in nearly 100 generations.
32
99696
3444
tạo ra thế hệ nói tiếng bản ngữ đầu tiên
trong gần 100 thế hệ.
trong gần 100 thế hệ.
01:56
Today, it's the mother tongue
of five million Jews.
of five million Jews.
33
104204
3555
Ngày nay, nó là tiếng mẹ đẻ
của khoảng năm triệu người Do Thái.
của khoảng năm triệu người Do Thái.
01:59
And at least for me,
34
107783
1754
Hay ít nhất là của tôi,
02:01
an assimilated English-speaking member
of the Jewish diaspora,
of the Jewish diaspora,
35
109561
3873
một thành viên nói tiếng Anh bị đồng hóa
của cộng đồng Do Thái di cư,
của cộng đồng Do Thái di cư,
02:05
a pillar of cultural sovereignty.
36
113458
2492
một cột trụ của việc cai trị
bằng văn hóa.
bằng văn hóa.
02:09
Two thousand years later,
37
117315
2302
Hai ngàn năm sau,
02:11
we're still here.
38
119641
1200
chúng tôi vẫn ở đây.
02:14
Now, until recently,
39
122657
1412
Và gần đây,
02:16
Hebrew's reawakening was an anomaly.
40
124093
2487
sự trỗi dậy của người Do Thái
là một sự bất thường.
là một sự bất thường.
02:18
Few languages are
as well preserved as ours was,
as well preserved as ours was,
41
126604
2635
Có ít ngôn ngữ được gìn giữ tốt
như ngôn ngữ của chúng tôi,
như ngôn ngữ của chúng tôi,
02:21
and the creation of Israel,
42
129263
1754
và sự thành lập nước Israel,
02:23
the first Jewish state
in over 1,000 years,
in over 1,000 years,
43
131041
2634
nhà nước Do Thái đầu tiên
trong gần một ngàn năm,
trong gần một ngàn năm,
02:25
provided a space for Hebrew's daily use.
44
133699
2667
đã tạo ra nơi chốn để dùng tiếng Do Thái
trong cuộc sống hằng ngày.
trong cuộc sống hằng ngày.
02:29
In other words, most cultures
just weren't given a chance.
just weren't given a chance.
45
137188
3334
Nói cách khác, phần lớn các nền văn hóa
không được trao cơ hội.
không được trao cơ hội.
02:32
(Video) Good evening, I'm Elizabeth
46
140546
2163
(Video) Chào mọi người, tôi là Elizabeth
02:34
and I live in Cornwall.
47
142733
2416
và tôi sống ở Cornwall.
02:37
That was Cornish,
48
145173
1156
Đó là tiếng Cornish,
02:38
the ancestral language of Cornwall,
49
146353
1985
ngôn ngữ cổ xưa của người Cornwall,
02:40
which today is technically
a county in southern England.
a county in southern England.
50
148362
3460
hiện là một quận
ở miền Nam nước Anh.
ở miền Nam nước Anh.
Những năm 1900,
các nhà hoạt động người Cornish
các nhà hoạt động người Cornish
02:44
In the 1900s, Cornish activists
fought for their culture.
fought for their culture.
51
152641
3343
đã đấu tranh vì nền văn hóa của họ.
02:48
The language had been dormant
for over 100 years,
for over 100 years,
52
156739
2309
Ngôn ngữ đã bị lãng quên cả trăm năm,
02:51
but they used old books and plays
to teach it to their children.
to teach it to their children.
53
159072
3579
nhưng họ dùng sách cổ và kịch nghệ
để dạy cho con em mình.
để dạy cho con em mình.
Tuy nhiên, thế hệ mới nói tiếng Cornish
02:55
However, this new generation
of Cornish speakers
of Cornish speakers
54
163239
2537
02:57
was scattered across Cornwall
55
165800
1483
sống rải rác khắp vùng Cornwall
02:59
and unable to use the language freely.
56
167307
2534
và không có khả năng sử dụng
tiếng của mình một cách trôi chảy.
tiếng của mình một cách trôi chảy.
03:02
By the 1990s, Cornish had reawakened,
57
170538
3349
Trước thập niên 1990,
ngôn ngữ Cornish được hồi sinh
ngôn ngữ Cornish được hồi sinh
03:05
but it wasn't thriving.
58
173911
1533
nhưng không thể phát triển mạnh mẽ.
03:08
Then, in the early 2000s,
Cornish speakers found one another online
Cornish speakers found one another online
59
176839
4412
Sau đó, vào đầu những năm 2000,
những người nói tiếng Cornish đã tìm cách
những người nói tiếng Cornish đã tìm cách
03:13
and leveraged digital spaces
to speak on a daily basis.
to speak on a daily basis.
60
181275
3961
tận dụng công cụ trực tuyến
để trò chuyện hàng ngày.
để trò chuyện hàng ngày.
03:17
From there, they organized
weekly or monthly events
weekly or monthly events
61
185934
2684
Từ đây, họ tổ chức các sự kiện
hàng tuần, hàng tháng,
hàng tuần, hàng tháng,
03:20
where they could gather
and speak in public.
and speak in public.
62
188642
2776
tụ họp và trò chuyện ở nơi công cộng.
03:24
Today, some schools teach Cornish.
63
192005
2794
Ngày nay, nhiều trường học dạy
tiếng Cornish.
tiếng Cornish.
03:27
There are Cornish language signs,
64
195117
2151
Có những bảng hiệu tiếng Cornish,
03:29
ice-cream commercials,
65
197292
1428
quảng cáo kem,
03:30
Wikipedia, and even memes.
66
198744
2277
Wikipedia, hay thậm chí là meme.
03:34
(Laughter)
67
202252
2214
(cười)
03:37
(Laughter)
68
205815
3946
(cười)
03:42
And with their language once again intact,
69
210393
2127
Với ngôn ngữ được phục hồi,
03:44
the people of Cornwall
have secured recognition
have secured recognition
70
212544
2349
người dân ở Cornall
đã được thừa nhận
đã được thừa nhận
03:46
as a Celtic nation alongside
Ireland, Scotland and Wales.
Ireland, Scotland and Wales.
71
214917
3531
như một quốc gia Celtic
bên cạnh Ireland, Scotland và xứ Wales.
bên cạnh Ireland, Scotland và xứ Wales.
03:50
They stared down centuries
of forced assimilation
of forced assimilation
72
218782
2588
Họ nhìn vào
những kỷ nguyên bị đồng hóa và nói:
những kỷ nguyên bị đồng hóa và nói:
03:53
and said, "We're not a county in England.
73
221394
2366
"Chúng tôi không phải
là một quận của Anh.
là một quận của Anh.
03:55
We're a people in our own right.
74
223784
1976
Chúng tôi là một dân tộc
03:57
And we're still here."
75
225784
1400
và chúng tôi vẫn tồn tại."
03:59
And they're not the only ones.
76
227648
1469
Nhưng không chỉ có họ,
04:01
The Tunica-Biloxi tribe of Louisiana
is reviving their ancestral language.
is reviving their ancestral language.
77
229141
4737
tộc Tunica-Biloxi ở Louisiana cũng đang
làm sống lại ngôn ngữ của mình.
làm sống lại ngôn ngữ của mình.
04:05
(Video) My name is Teyanna.
78
233902
1961
(Video) Tên tôi là Teyanna.
04:07
My friends, they call me "Quiet Storm."
79
235887
3436
Bạn bè gọi tôi là "Cơn bão âm thầm".
04:11
It started in the 1980s,
80
239706
2000
Mọi việc bắt đầu vào những năm 1980
04:13
when Donna Pierite and her family
81
241730
1881
khi Donna Pierite và gia đình
04:15
started taking trips
to Baton Rouge and New Orleans
to Baton Rouge and New Orleans
82
243635
2594
bắt đầu hành trình
tới Baton Rouge và New Orleans
tới Baton Rouge và New Orleans
04:18
to photocopy old dictionaries
stored away in university archives.
stored away in university archives.
83
246253
3988
để photo cuốn từ điển cổ xưa
được lưu trong kho lưu trữ đại học.
được lưu trong kho lưu trữ đại học.
04:22
The goal was to study Tunica
84
250717
2564
Mục đích là học tiếng Tunica
04:25
and teach it to the children
and share it with the community.
and share it with the community.
85
253305
3357
và dạy cho con em họ
rồi chia sẻ với cộng đồng.
rồi chia sẻ với cộng đồng.
04:29
Today, they're leading
a Tunica renaissance.
a Tunica renaissance.
86
257051
3706
Ngày nay, họ đang dẫn dắt
sự phục hưng của Tunica.
sự phục hưng của Tunica.
04:33
Since 2014, there are nearly 100 speakers
in language immersion classes,
in language immersion classes,
87
261355
5032
Từ năm 2014, có gần 100 người
trong các lớp chuyên ngôn ngữ,
trong các lớp chuyên ngôn ngữ,
04:38
and according to a 2017 census,
88
266411
2468
và theo điều tra dân số 2017,
04:40
32 new fluent speakers,
89
268903
2634
trong đó, có thêm 32 người
nói thành thạo,
nói thành thạo,
04:43
some of whom,
like Donna's daughter Elisabeth,
like Donna's daughter Elisabeth,
90
271561
2810
và vài người như con gái Donna, Elisabeth,
04:46
are teaching Tunica to their children.
91
274395
1881
đang dạy tiếng Tunica cho con cái mình.
04:48
These new speakers are creating content,
92
276300
2061
Những người này đang tạo ra nhiều nội dung
04:50
Facebook videos and also memes.
93
278385
2481
những video trên Facebook và cả meme.
04:52
(Laughter)
94
280890
1834
(cười)
04:56
(Laughter)
95
284180
1365
(cười )
04:58
(Laughter)
96
286999
1589
(cười)
05:01
And the more they publish,
97
289166
1270
Càng tạo nhiều nội dung,
05:02
the more they inspire other
Tunica people to get involved.
Tunica people to get involved.
98
290460
2777
họ càng truyền cảm hứng
cho nhiều người Tunica.
cho nhiều người Tunica.
05:05
Recently, a tribal member living in Texas
wrote Elisabeth on Facebook,
wrote Elisabeth on Facebook,
99
293666
4387
Gần đây, một thành viên bộ lạc ở Texas
đã viết cho Elisabeth trên Facebook,
đã viết cho Elisabeth trên Facebook,
05:10
asking how to say "bless these lands."
100
298077
2534
hỏi cách nói: "phúc lành cho vùng này".
để viết lên bảng hiệu trong sân nhà,
05:13
It was for a yard sign,
101
301593
1825
05:15
so she could show her neighbors
that her culture is alive
that her culture is alive
102
303442
2746
để cô có thể khoe với hàng xóm
rằng văn hóa của mình
rằng văn hóa của mình
05:18
and thriving today.
103
306212
1333
vẫn tồn tại và phát triển.
05:20
Now, Hebrew, Cornish and Tunica
104
308514
2023
Tiếng Do Thái, Cornish và Tunica
05:22
are just three examples from a groundswell
of language activism on every continent.
of language activism on every continent.
105
310561
4784
là ba ví dụ về sức sống âm thầm
của ngôn ngữ trên mỗi lục địa.
của ngôn ngữ trên mỗi lục địa.
05:27
And whether they're Jèrriais speakers
from the Channel Isles,
from the Channel Isles,
106
315649
2961
Và dù là người nói tiếng Jèrriais
từ quần đảo Chanel
từ quần đảo Chanel
05:30
or Kenyan sign language
speakers from Nairobi,
speakers from Nairobi,
107
318634
4253
hay dùng ngôn ngữ ký hiệu Kenya
từ Nairobi,
từ Nairobi,
05:34
all communities working
to preserve or reclaim a language
to preserve or reclaim a language
108
322911
3309
mọi cộng đồng đang bảo tồn
hay làm hồi sinh ngôn ngữ
hay làm hồi sinh ngôn ngữ
05:38
have one thing in common: media,
109
326244
2880
đều có điểm chung là
phương tiện truyền thông,
phương tiện truyền thông,
05:41
so their language
can be shared and taught.
can be shared and taught.
110
329148
2268
để ngôn ngữ của họ
được chia sẻ và giảng dạy.
được chia sẻ và giảng dạy.
05:43
And as the internet grows,
111
331936
2095
Internet phát triển
05:46
expanding media access and creation,
112
334055
2219
mở rộng việc tiếp cận và tạo ra
phương tiện truyền thông,
phương tiện truyền thông,
05:49
preserving and reclaiming
ancestral languages
ancestral languages
113
337586
3071
giúp việc bảo tồn
và làm hồi sinh ngôn ngữ cổ
và làm hồi sinh ngôn ngữ cổ
05:52
is now more possible than ever.
114
340681
1934
trở nên khả thi hơn bao giờ hết.
05:55
So what are your ancestral languages?
115
343600
2396
Vậy, ngôn ngữ của cha ông các bạn là gì?
Của tôi là tiếng Do Thái, Yiddish,
tiếng Hungary và Scottish Gaelic,
tiếng Hungary và Scottish Gaelic,
05:58
Mine are Hebrew, Yiddish,
Hungarian and Scottish Gaelic,
Hungarian and Scottish Gaelic,
116
346020
3119
06:01
even though I was raised in English.
117
349163
2119
dù được nuôi dạy bằng tiếng Anh.
06:03
And luckily for me, each of these
languages is available online.
languages is available online.
118
351854
3654
Và may mắn là những ngôn ngữ này
đều có khả năng học được trên mạng.
đều có khả năng học được trên mạng.
06:07
Hebrew in particular --
it came installed on my iPhone,
it came installed on my iPhone,
119
355532
2714
Cụ thể là tiếng Do Thái
được cài trên điện thoại của tôi,
được cài trên điện thoại của tôi,
06:10
it's supported by Google Translate,
120
358270
1817
được Google Dịch hỗ trợ,
06:12
it even has autocorrect.
121
360111
1600
thậm chí, có cả tự động chỉnh sửa.
Có thể ngôn ngữ của các bạn
không được hỗ trợ rộng rãi,
không được hỗ trợ rộng rãi,
06:14
And while your language
may not be as widely supported,
may not be as widely supported,
122
362024
2966
06:17
I encourage you to investigate,
123
365014
1551
tôi khuyến khích các bạn tìm hiểu nó
06:18
because chances are, someone, somewhere,
has started getting it online.
has started getting it online.
124
366589
3972
vì rất có thể ai đó
đã bắt đầu tìm hiểu nó trên mạng.
đã bắt đầu tìm hiểu nó trên mạng.
06:23
Reclaiming your language
and embracing your culture
and embracing your culture
125
371877
4794
Tìm lại ngôn ngữ
và tiếp nhận nền văn hóa của mình
và tiếp nhận nền văn hóa của mình
06:28
is a powerful way to be yourself
in the age of globalization,
in the age of globalization,
126
376695
3841
là cách để là khẳng định mình mạnh mẽ nhất
trong kỷ nguyên toàn cầu hóa này,
trong kỷ nguyên toàn cầu hóa này,
06:32
because as I recently learned
to say in Hebrew,
to say in Hebrew,
127
380560
3321
vì như tôi đã học được
trong tiếng Do Thái
trong tiếng Do Thái
06:35
"'nḥnw 'dyyn k'n" --
128
383905
2809
"nhnw dyyn k'n" --
06:38
we're still here.
129
386738
1317
"chúng tôi vẫn tồn tại."
Xin cám ơn.
06:40
Thank you.
130
388524
1151
06:41
(Applause)
131
389699
4023
(vỗ tay)
ABOUT THE SPEAKER
Daniel Bögre Udell - Language activistDaniel Bögre Udell is the cofounder and director of Wikitongues, working with a global network of grassroots linguists to build a seed bank of every language in the world.
Why you should listen
Daniel Bögre Udell's goal is to create a world in which everyone has the resources and the right to keep their language alive. He cofounded Wikitongues in 2014, establishing a global volunteer movement to expand access to language revitalization. Wikitongues helps speakers document and promote their languages online, safeguarding them for the next generation. All their initiatives work to sustain marginalized languages through media, so their language can be shared and taught. They are collecting videos in every language in the world.
Prior to this, Bögre Udell was an active contributor to the nonprofit news initiative Global Voices, cofounding the project's Catalan language edition and translating Catalan articles into English. He has a BFA in design and technology and a master's degree in historical studies from the New School University in New York City. In addition to Urdell's native English, he speaks Spanish, Catalan and Portuguese.
Daniel Bögre Udell | Speaker | TED.com