TEDxUofT
Matt Russo: What does the universe sound like? A musical tour
Matt Russo: စကြဝဠာကို နားထောင်ကြည့်ရင် ဘယ်လိုများ ရှိပါလိမ့်။ ဂီတ ခရီးစဉ်
Filmed:
Readability: 3.8
1,688,064 views
ပြင်ပ အာကာသဆိုတဲ့ဟာက လက်တွေတွင် တိတ်ဆိတ်လှပြီး သက်ရှိဘဝ ကင်းမဲ့နေတဲ့ နေရာပဲလို့ အများက ခံယူထားကြပါတယ်။ တကယ်တော့ အဲဒီလို ဟုတ်ချင်မှ ဟုတ်မှာပါ။ နက္ခတပညာရှင်နဲ့ ဂီတသမား Matt Russo ဟာ ကျုပ်တို့ကို အာကာသကို ဖြတ်ကျော်လျက် ခရီးစဉ်တစ်ခုထဲ ခေါ်ဆောင်သွားကာ ဂြိုဟ်များရဲ့ ပတ်လမ်းကြောင်းတွေ သဟဇာတရှိပုံနဲ့ လျှို့ဝှက်ချက်တွေကို ဖေါ်ထုတ်တင်ဆက်ထားပါတယ်။ စကြာဝဠာဟာ ဂီတဖြင့် ပြည့်နှက်နေတယ်လို့ သူက ဆိုပါတယ်၊ အဲဒါအတွက် ၎င်းကို နားထောင်တတ်ရန်သာ လိုပါတယ်။
Matt Russo - Astrophysicist, musician
Matt Russo is an astrophysicist and musician who translates the rhythm and harmony of the cosmos into music and sound. Full bio
Matt Russo is an astrophysicist and musician who translates the rhythm and harmony of the cosmos into music and sound. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
ခင်ဗျားတို့အားလုံး ခင်ဗျားတို့ရဲ့
မျက်စိတွေကို မှိတ်ထားလျက်...
မျက်စိတွေကို မှိတ်ထားလျက်...
00:12
I'd like you all
to close your eyes, please ...
to close your eyes, please ...
0
760
2200
ကျယ်ပြောတဲ့ ကွင်းပြင်ကြီးရဲ့ အလယ်မှာ
ထိုင်နေတာကို စိတ်ကူးကြည့်ကြပါ
ထိုင်နေတာကို စိတ်ကူးကြည့်ကြပါ
00:17
and imagine yourself sitting
in the middle of a large, open field
in the middle of a large, open field
1
5440
4216
ခင်ဗျားတို့ရဲ့ ညာဖက်မှ
နေဟာ နေဝင်ခါနီးနေပါပြီ။
နေဟာ နေဝင်ခါနီးနေပါပြီ။
00:21
with the sun setting on your right.
2
9680
1667
00:24
And as the sun sets,
3
12080
1216
နေဝင်သွားတာနဲ့
ညဦးမှာ ခင်ဗျားတို့ဟာ ကြယ်တွေပေါ်းလာမှာကို
မြင်ကြရုံသာမက၊
မြင်ကြရုံသာမက၊
00:25
imagine that tonight
you don't just see the stars appear,
you don't just see the stars appear,
4
13320
2936
ကြယ်တွေ ပေါ်လာကြပုံကို
ခင်ဗျားတို့ဟာ ကြားနိုင်ကြမယ်၊
ခင်ဗျားတို့ဟာ ကြားနိုင်ကြမယ်၊
00:28
but you're able to hear the stars appear
5
16280
2016
00:30
with the brightest stars
being the loudest notes
being the loudest notes
6
18320
2896
အတောက်ပဆုံး ကြယ်တွေရဲ့
အသံဟာ အကျယ်ဆုံး ဖြစ်လိမ့်မယ်
အသံဟာ အကျယ်ဆုံး ဖြစ်လိမ့်မယ်
00:33
and the hotter, bluer stars
producing the higher-pitched notes.
producing the higher-pitched notes.
7
21240
3520
ပိုပူကြတဲ့ ကြယ်ပြာတွေကျတော့ အသံစဉ်
ပိုမြင့်ကြပါမယ်။
ပိုမြင့်ကြပါမယ်။
00:37
(Music)
8
25840
6480
(ဂီတ)
ပြီးတော့ ကြယ်စုတစ်ခုချင်းဆီထဲမှာ
ကြယ်အမျိုးအစား မျိုးစုံ ပါဝင်ကြတာမို့လို့၊
ကြယ်အမျိုးအစား မျိုးစုံ ပါဝင်ကြတာမို့လို့၊
00:59
And since each constellation
is made up of different types of stars,
is made up of different types of stars,
9
47840
3256
၎င်းတို့ တစ်ခုချင်းဆီရဲ့ တေးသံဟာ
တမူထူးခြားမှု ရှိပါလိမ့်မယ်၊
တမူထူးခြားမှု ရှိပါလိမ့်မယ်၊
01:03
they'll each produce
their own unique melody,
their own unique melody,
10
51120
2696
01:05
such as Aries, the ram.
11
53840
3080
Aries ကြယ်စု ခေါ်, သိုးကောင် ဆိုပါစို့။
01:11
(Music)
12
59000
1976
(ဂီတ)
01:13
Or Orion, the hunter.
13
61000
2136
ဒါမှမဟုတ် မုဆိုးဖြစ်တဲ့ Orion ဆိုပါစို့။
01:15
(Music)
14
63160
2760
(ဂီတ)
01:19
Or even Taurus, the bull.
15
67160
1736
ဒါမှမဟုတ် Taurus၊ တစ်နည်း နွားအထီး။
01:20
(Music)
16
68920
2200
(ဂီတ)
ကျွန်တော်တို့ဟာ တေးဂီတ စကြဝဠာမှာ
နေထိုင်နေကြရတာပါ။
နေထိုင်နေကြရတာပါ။
01:26
We live in a musical universe,
17
74120
2376
ကျုပ်တို့ဟာ ၎င်းကို ရှုထောင့်အသစ်မှ
ခံစားဖို့အတွက် အဲဒီအချက်ကို အသုံးချလျက်၊
ခံစားဖို့အတွက် အဲဒီအချက်ကို အသုံးချလျက်၊
01:28
and we can use that to experience
it from a new perspective,
it from a new perspective,
18
76520
3536
01:32
and to share that perspective
with a wider range of people.
with a wider range of people.
19
80080
4056
အဲဒီရှုထောင့်ကို ပိုများပြားတဲ့
လူတွေကို မျှဝေပေးနိုင်ကြတယ်။
လူတွေကို မျှဝေပေးနိုင်ကြတယ်။
ကျွန်တော် ဆိုလိုချင်တာကို ပြပေးပါရစေ။
01:36
Let me show you what I mean.
20
84160
1336
01:37
(Music ends)
21
85520
1296
(ဂီတအဆုံးသတ်)
ကျွန်တော်ဟာ ရူပနက္ခတ္တဗေဒ ပညာရှင်လို့
ပြောပြရင်၊
ပြောပြရင်၊
01:38
Now, when I tell people
I'm an astrophysicist,
I'm an astrophysicist,
22
86840
2176
01:41
they're usually pretty impressed.
23
89040
1616
လူတွေဟာ အများအားဖြင့်
အတော်လေး အထင်ကြီးကြတယ်။
အတော်လေး အထင်ကြီးကြတယ်။
01:42
And then I say I'm also a musician --
they're like, "Yeah, we know."
they're like, "Yeah, we know."
24
90680
3216
ပြီးရင် ဂီတသမားလည်း ဖြစ်တယ်လို့
ဆိုရင်၊ "အင်း၊ ငါတို့သိပါတယ်"တဲ့။
ဆိုရင်၊ "အင်း၊ ငါတို့သိပါတယ်"တဲ့။
01:45
(Laughter)
25
93920
1016
(ရယ်သံများ)
01:46
So everyone seems to know
26
94960
1296
ဂီတနဲ့ နက္ခတ္တဗေဒ အကြားမှာ
နက်ရှိုင်းတဲ့ ဆက်စပ်မှု
နက်ရှိုင်းတဲ့ ဆက်စပ်မှု
01:48
that there's this deep connection
between music and astronomy.
between music and astronomy.
27
96280
2936
ရှိနေတာကို လူတိုင်းသိနေကြသလိုပါပဲ။
01:51
And it's actually a very old idea;
28
99240
1656
တကယ်တော့ သိပ်ကိုဟောင်းနွမ်းတဲ့ စိတ်ကူးပါ၊
01:52
it goes back over 2,000 years
to Pythagoras.
to Pythagoras.
29
100920
3016
လွန်ခဲ့တဲ့ နှစ်ပေါင်း ၂၀၀၀ ကျော်
Pythagoras ခေတ်မှ စခဲ့တာ။
Pythagoras ခေတ်မှ စခဲ့တာ။
ခင်ဗျားတို့ဟာ Pythagoras ကို
Pythagoras ရဲ့ သီအိုရီမျိုး
Pythagoras ရဲ့ သီအိုရီမျိုး
01:55
You might remember Pythagoras
from such theorems
from such theorems
30
103960
2256
01:58
as the Pythagorean theorem --
31
106240
1856
ကြားခဲ့ဘူးလို့ သိနိုင်ကြပါတယ်--
02:00
(Laughter)
32
108120
1016
(ရယ်သံများ)
02:01
And he said:
33
109160
1560
သူပြောလိုက်သေးတာက-
"ကြိုးတွေ မြည်းသံတွေထဲမှာ
ဂျီသြမေတြီ ရှိပါတယ်၊
ဂျီသြမေတြီ ရှိပါတယ်၊
02:03
"There is geometry
in the humming of the strings,
in the humming of the strings,
34
111640
2536
စက်လုံးတွေကို နေရာချပေးရာတွင်ပါ
တေးဂီတ ရှိတယ်။"
တေးဂီတ ရှိတယ်။"
02:06
there is music in the spacing
of the spheres."
of the spheres."
35
114200
2496
ဒီတော့ ဂြိုဟ်တွေက
02:08
And so he literally thought
36
116720
1336
စကြဝဠာ စက်ဝန်းအတိုင်း ရွေ့လျားကြရာတွင်
02:10
that the motions of the planets
along the celestial sphere
along the celestial sphere
37
118080
2736
သဟဇာတဂီတကို
ဖန်တီးကြတယ်လို့ ဒဲ့ဒိုးကြီး ဆိုခဲ့ပါတယ်။
ဖန်တီးကြတယ်လို့ ဒဲ့ဒိုးကြီး ဆိုခဲ့ပါတယ်။
02:12
created harmonious music.
38
120840
1240
ဒါပေမဲ့ ခင်ဗျားတို့က "ဘာဖြစ်လို့
တို့ ဘာမှ မကြားရတာလဲ?" မေးကြပါက
တို့ ဘာမှ မကြားရတာလဲ?" မေးကြပါက
02:15
And if you asked him,
"Why don't we hear anything?"
"Why don't we hear anything?"
39
123000
2416
02:17
he'd say you can't hear it
40
125440
1296
မကြားနိုင်လို့ပါလို့ ဖြေခဲ့မှာပါ။
02:18
because you don't know
what it's like to not hear it;
what it's like to not hear it;
41
126760
2496
မကြားရတာ ဘာနဲ့တူမှန်း
ခင်ဗျားတို့ မသိကြလို့၊
ခင်ဗျားတို့ မသိကြလို့၊
02:21
you don't know what true silence is.
42
129280
1735
စစ်မှန်တဲ့ တိတ်ဆိတ်မှုကို မသိကြလို့ပါ။
02:23
It's like how you have to wait
for your power to go out
for your power to go out
43
131039
2617
ခင်ဗျားတို့အိမ်မှာ လျှပ်စစ်ပြတ်သွားတော့မှ
02:25
to hear how annoying
your refrigerator was.
your refrigerator was.
44
133680
2040
ရေခဲသေတ္တာ ဆူညံနေခဲ့ပုံကို
ကိုယ်သိလာရတာမျိုးနဲ့တူပါတယ်။
ကိုယ်သိလာရတာမျိုးနဲ့တူပါတယ်။
02:28
Maybe you buy that,
45
136360
1216
ခင်ဗျားတို့ အဲဒါကို လက်ခံနိုင်ကြပေမဲ့၊
02:29
but not everybody else was buying it,
including such names as Aristotle.
including such names as Aristotle.
46
137600
3720
Aristotle အပါအဝင် လူတော်တော်များများတို့က
အဲဒီအဆိုကို လက်မခံချင်ခဲ့ကြပါ။
အဲဒီအဆိုကို လက်မခံချင်ခဲ့ကြပါ။
02:34
(Laughter)
47
142240
2776
(ရယ်သံများ)
02:37
Exact words.
48
145040
1216
တကယ်ပြောနေတာ။
02:38
(Laughter)
49
146280
1016
(ရယ်သံများ)
ဒီတော့ ၎င်းရဲ့ ပြောစကားကို
တမျိုးရှင်းပြပါမယ်။
တမျိုးရှင်းပြပါမယ်။
02:39
So I'll paraphrase his exact words.
50
147320
1696
02:41
He said it's a nice idea,
51
149040
1376
သူ့အဆိုဟာ ကောင်းတဲ့ အတွေးအခေါ်ပါ၊
02:42
but if something as large and vast
as the heavens themselves
as the heavens themselves
52
150440
3336
မိုးကောင်းကင်လို ကြီးမား ကျယ်ပြောလှတဲ့
အရာ တစ်ခုခုက
အရာ တစ်ခုခုက
02:45
were moving and making sounds,
53
153800
1576
ရွေ့လျားလို့ အသံထွက်လာမယ်ဆိုရင်၊
02:47
it wouldn't just be audible,
54
155400
1376
အဲဒါဟာ ကြားနိုင်ရုံသာမက၊
02:48
it would be earth-shatteringly loud.
55
156800
2416
ကမ္ဘာကြီးကို လှုပ်ခါသွားစေအောင်ကို
ကျယ်လောင်မှာပါ။
ကျယ်လောင်မှာပါ။
02:51
We exist, therefore
there is no music of the spheres.
there is no music of the spheres.
56
159240
3520
ကျနော်တို့ အသက်ရှင် တည်ရှိနေကြတယ် ဆိုတော့
စက်လုံးတွေရဲ့ ဂီတဆိုတာ မရှိလို့ပါ။
စက်လုံးတွေရဲ့ ဂီတဆိုတာ မရှိလို့ပါ။
နောက် သူ ထင်ခဲ့တာက ဦးနှောက်ရဲ့ တစ်ခု
တည်းသော ရည်ရွယ်ချက်က သွေးကို အေးစေရန်ပါ၊
တည်းသော ရည်ရွယ်ချက်က သွေးကို အေးစေရန်ပါ၊
02:55
He also thought that the brain's
only purpose was to cool down the blood,
only purpose was to cool down the blood,
57
163760
3456
02:59
so there's that ...
58
167240
1256
ဒီတော့ စဉ်းစားစရာက ...
03:00
(Laughter)
59
168520
1216
(ရယ်သံများ)
သူတို့ နှစ်ဦးစလုံး တနည်းနည်းဖြင့် မှန်ကန်
ခဲ့ကြတာကို ခင်ဗျားတို့ကို ပြပေးချင်တယ်။
ခဲ့ကြတာကို ခင်ဗျားတို့ကို ပြပေးချင်တယ်။
03:01
But I'd like to show you that in some way
they were actually both right.
they were actually both right.
60
169760
3416
03:05
And we're going to start by understanding
what makes music musical.
what makes music musical.
61
173200
4080
ကျွန်တော်တို့ဟာ ဂီတကို ဂီတနဲ့ တူလာစေတဲ့
အချက်ကို နားလည်မှုမှ စတင်ကြရမယ်။
အချက်ကို နားလည်မှုမှ စတင်ကြရမယ်။
ဒီမေးခွန်းဟာ
အဓိပ္ပါယ်မဲ့သလို ထင်နိုင်ရပေမဲ့၊
အဓိပ္ပါယ်မဲ့သလို ထင်နိုင်ရပေမဲ့၊
03:10
It may sound like a silly question,
62
178040
2096
03:12
but have you ever wondered why it is
63
180160
1736
ခင်ဗျားတို့ကကော သံစဉ်တချို့ကို အတူတူ
03:13
that certain notes, when played together,
sound relatively pleasing or consonant,
sound relatively pleasing or consonant,
64
181920
4256
တီးကစားလိုက်ရင် နားဝင်ချိုသလို၊ သာယာသလို
ခံစားရတာ ဘာကြောင့်လဲ စဉ်းစားခဲ့ဘူးသလား၊
ခံစားရတာ ဘာကြောင့်လဲ စဉ်းစားခဲ့ဘူးသလား၊
03:18
such as these two --
65
186200
1216
ဒီလို ဥပမာ နှစ်ခုဆိုပါစို့--
03:19
(Music)
66
187440
2576
(ဂီတ)
တချိန်တည်းမှာ ဒီပြင်တချို့ကျတော့ စိတ်
တင်းမာစရာ ဒါမှမဟုတ် နားမထောင်ချင်စရာပါ၊
တင်းမာစရာ ဒါမှမဟုတ် နားမထောင်ချင်စရာပါ၊
03:22
while others are
a lot more tense or dissonant,
a lot more tense or dissonant,
67
190040
2656
03:24
such as these two.
68
192720
1256
အဲဒါ့အတွက် ဥပမာ နှစ်ခု။
03:26
(Music)
69
194000
2336
(ဂီတ)
03:28
Right?
70
196360
1216
မှန်တယ်နော်။
အဲဒါ ဘာကြောင့်လဲ၊ သံစဉ်တွေရှိနေတာ
ဘာကြောင့်များလဲ။
ဘာကြောင့်များလဲ။
03:29
Why is that? Why are there notes at all?
71
197600
1936
03:31
Why can you be in or out of tune?
72
199560
1600
ကိုယ်ဟာ ဂီတထဲ ဝင်စားနိုင်
ဒါမှမဟုတ် မဝင်စားနိုင်တာ ဘာကြောင့်များလဲ။
ဒါမှမဟုတ် မဝင်စားနိုင်တာ ဘာကြောင့်များလဲ။
03:33
Well, the answer to that question
73
201880
1616
တကယ်တော့ အဲဒီမေးခွန်းရဲ့ အဖြေကို
03:35
was actually solved by Pythagoras himself.
74
203520
3520
တကယ်တမ်းတွင် Pythagoras
ကိုယ်တိုင် ပေးပြီးသားပါ။
ကိုယ်တိုင် ပေးပြီးသားပါ။
03:40
Take a look at the string on the far left.
75
208360
2400
ဘယ်ဘက် ခပ်ဝေးဝေးမှာ
ရှိနေတဲ့ ကြိုးကို ကြည့်ပါ။
ရှိနေတဲ့ ကြိုးကို ကြည့်ပါ။
ခင်ဗျားတို့က ကြိုးကို ညွှတ်ကြည့်ရင်၊
03:43
If you bow that string,
76
211960
1696
03:45
it will produce a note as it oscillates
very fast back and forth.
very fast back and forth.
77
213680
3656
၎င်းဟာ ရှေ့နဲ့နောက်ကို လျင်မြန်စွာ
တုန်ခါမှာမို့ သံစဉ်တစ်ခု ထုတ်ပေးပါမယ်။
တုန်ခါမှာမို့ သံစဉ်တစ်ခု ထုတ်ပေးပါမယ်။
(ဂီတ သံစဉ်)
03:49
(Musical note)
78
217360
3376
ဒါနဲ့ အဲဒီကြိုးကို နှစ်ပိုင်း ပိုင်းရင်
ကြိုးနှစ်ချောင်းရပါမယ်၊
ကြိုးနှစ်ချောင်းရပါမယ်၊
03:52
But now if you cut the string in half,
you'll get two strings,
you'll get two strings,
79
220760
2936
03:55
each oscillating twice as fast.
80
223720
2096
တစ်ခုစီရဲ့ တုန်ခါမှုဟာ နှစ်ဆပိုမြန်ပါမယ်။
03:57
And that will produce a related note.
81
225840
2936
ပြီးတော့ အဲဒီသံစဉ်ဟာ ဆက်စပ်မှု ရှိမယ်။
04:00
Or three times as fast,
82
228800
1320
ဒါမှမဟုတ် သုံးဆတောင် မြန်နိုင်တယ်။
04:03
or four times --
83
231040
1216
ဒါမှမဟုတ် လေးဆ --
04:04
(Musical notes)
84
232280
4840
(ဂီတ သံစဉ်များ)
04:11
And so the secret to musical harmony
really is simple ratios:
really is simple ratios:
85
239280
3936
ဒီတော့ ဂီတသံစဉ်တွေရဲ့
လျှို့ဝှက်ချက်ဟာ ရိုးရှင်းတဲ့ အချိုးပါ-
လျှို့ဝှက်ချက်ဟာ ရိုးရှင်းတဲ့ အချိုးပါ-
04:15
the simpler the ratio,
86
243240
2136
အချိုးဟာ ရိုးရှင်းလိုက်တာ။
04:17
the more pleasing or consonant
those two notes will sound together.
those two notes will sound together.
87
245400
3176
အဲဒီ သံစဉ် နှစ်ခုတို့ဟာ အတူတူဆိုရင်
အသံဟာ နားဝင်ပိုချိုမှာပါ။
အသံဟာ နားဝင်ပိုချိုမှာပါ။
04:20
And the more complex the ratio,
the more dissonant they will sound.
the more dissonant they will sound.
88
248600
3176
ပြီးတော့ အချိုးဟာ ရှုပ်ထွေးလေလေ၊
အသံဟာ နားထောင်လို့ ရမှာ မဟုတ်ပါ။
အသံဟာ နားထောင်လို့ ရမှာ မဟုတ်ပါ။
04:23
And it's this interplay
between tension and release,
between tension and release,
89
251800
2616
အဲဒီလို တင်းမာခြင်းနဲ့ ပြေလျော့မှု၊
04:26
or consonance and dissonance,
90
254440
1736
ဒါမှမဟုတ် လိုက်ဖက်မှုနဲ့ လိုက်မဖက်မှု၊
04:28
that makes what we call music.
91
256200
1960
ဆိုတာကမှ ဂီတလို့ ခေါ်တာကို ဖန်တီးပေးတာပါ။
04:31
(Music)
92
259800
3280
(ဂီတ)
04:46
(Music ends)
93
274520
1216
(ဂီတအဆုံးသတ်)
04:47
(Applause)
94
275760
1056
(လက်ခုပ်သံများ)
04:48
Thank you.
95
276840
1216
ကျေးဇူးတင်ပါတယ်။
04:50
(Applause)
96
278080
2976
(လက်ခုပ်သံများ)
04:53
But there's more.
97
281080
1200
ဒါပေမဲ့ ဒီထက်ပိုပါသေးတယ်။
04:55
(Laughter)
98
283040
1960
(ရယ်သံများ)
04:57
So the two features of music
we like to think of as pitch and rhythms,
we like to think of as pitch and rhythms,
99
285680
4056
တကယ်တော့ ဂီတရဲ့ လက္ခဏာ နှစ်ရပ်ဖြစ်တဲ့
သံစဉ်နဲ့ စည်းချက်ကို စဉ်းစားကြည့်ရင်၊
သံစဉ်နဲ့ စည်းချက်ကို စဉ်းစားကြည့်ရင်၊
05:01
they're actually two versions
of the same thing,
of the same thing,
100
289760
2496
၎င်းတို့ဟာ အရာတစ်ခုတည်းရဲ့
ဗားရှင်း နှစ်ခုပါ။
ဗားရှင်း နှစ်ခုပါ။
အဲဒါကို ကျွန်တော် ပြပေးနိုင်တယ်။
05:04
and I can show you.
101
292280
1216
05:05
(Slow rhythm)
102
293520
1216
(နှေးတဲ့ စည်းချက်သံ)
05:06
That's a rhythm right?
103
294760
1200
အဲဒါ စည်းချက်သံ ဟုတ်တယ်နော်။
အဲဒါကို အရှိန်မြှင့်ပေးရင်
ဘယ်လို ဖြစ်လာမလဲ။
ဘယ်လို ဖြစ်လာမလဲ။
05:09
Watch what happens when we speed it up.
104
297478
1858
05:11
(Rhythm gets gradually faster)
105
299360
3216
(စည်းချက်သံဟာ ဖြည်းဖြည်းချင်း မြန်လာနေ)
05:14
(High pitch)
106
302600
3416
(မြင့်တဲ့ သံစဉ်)
05:18
(Lowering pitch)
107
306040
3456
(သံစဉ်ကို နှိမ့်ချနေ)
05:21
(Slow Rhythm)
108
309520
2600
(နှေးတဲ့ စည်းချက်သံ)
ဒီတော့ စည်းချက်သံ တစ်ခုခုကို တစ်စက္ကန့်
တွင်းမှာ အကြိမ် 20 ထက်ပို ကြားရရင်၊
တွင်းမှာ အကြိမ် 20 ထက်ပို ကြားရရင်၊
05:25
So once a rhythm starts happening
more than about 20 times per second,
more than about 20 times per second,
109
313320
3296
ခင်ဗျားတို့ရဲ့ ဦးနှောက်ဟာ လန်သွားမှာပါ။
05:28
your brain flips.
110
316640
1216
05:29
It stops hearing it as a rhythm
and starts hearing it as a pitch.
and starts hearing it as a pitch.
111
317880
3080
၎င်းကို စည်းချက်သံ အဖြစ် ကြားမှု ရပ်သွာကာ
မြင့်တဲ့ အသံဖြစ်လာမယ်။
မြင့်တဲ့ အသံဖြစ်လာမယ်။
05:34
So what does this have to do
with astronomy?
with astronomy?
112
322760
2096
ဒါတွေက နက္ခတ္တဗေဒနဲ့
ဘယ်လိုများ သက်ဆိုင်နေလဲ။
ဘယ်လိုများ သက်ဆိုင်နေလဲ။
05:36
Well, that's when we get
to the TRAPPIST-1 system.
to the TRAPPIST-1 system.
113
324880
3040
ကျုပ်တို့ TRAPPIST-1 စနစ်ဆီကို
ရောက်လာတာနဲ့ ဆင်တူပါပဲ။
ရောက်လာတာနဲ့ ဆင်တူပါပဲ။
05:40
This is an exoplanetary system
discovered last February of 2017,
discovered last February of 2017,
114
328760
5496
လွန်ခဲ့တဲ့ 2017 ဖေဖေါ်ဝါရီလမှာ
တွေ့ရှိခဲ့တဲ့ exoplanetary စနစ်ပါ။
တွေ့ရှိခဲ့တဲ့ exoplanetary စနစ်ပါ။
အဲဒါက လူတိုင်းကို စိတ်လှုပ်ရှားစေပါတယ်။
05:46
and it got everyone excited
115
334280
1336
05:47
because it is seven Earth-sized planets
all orbiting a very near red dwarf star.
all orbiting a very near red dwarf star.
116
335640
4776
ကမ္ဘာကြီးထက် ခုနစ်ဆ ကြီးတဲ့ ဂြိုဟ်ဖြစ်ပြီး
ကြယ်နီလေး တစ်ကို ရစ်ပတ်လျက် ရှိနေလို့ပါ။
ကြယ်နီလေး တစ်ကို ရစ်ပတ်လျက် ရှိနေလို့ပါ။
ပြီးတော့ ဂြိုဟ်များထဲက သုံးခုမှာ
05:52
And we think that three of the planets
117
340440
1856
အရည်ပုံစံ ရေရှိနိုင်မယ့်
မှန်ကန်တဲ့ အပူချိန် ရှိပါတယ်။
မှန်ကန်တဲ့ အပူချိန် ရှိပါတယ်။
05:54
have the right temperature
for liquid water.
for liquid water.
118
342320
2096
05:56
It's also so close
that in the next few years,
that in the next few years,
119
344440
2176
၎င်းဟာ သိပ်ကို နီးလို့
လာမယ့် နှစ်အနည်းငယ်မှာ
လာမယ့် နှစ်အနည်းငယ်မှာ
05:58
we should be able to detect
elements in their atmospheres
elements in their atmospheres
120
346640
2696
ကျုပ်တို့ဟာ ၎င်းတို့ရဲ့ လေထုထဲက
အရာတွေကို စူးစမ်းနိုင်လို့
အရာတွေကို စူးစမ်းနိုင်လို့
06:01
such as oxygen and methane --
potential signs of life.
potential signs of life.
121
349360
2560
အသက်အတွက် လိုအပ်တဲ့ အောက်စီဂျင်နဲ့
မီသိန်းတွေ ရှိမရှိ သိလာရမယ်။
မီသိန်းတွေ ရှိမရှိ သိလာရမယ်။
ဒါပေမဲ့ အဲဒီ TRAPPIST စနစ်ရဲ့
မှတ်သားစရာအချက်က သေးငယ်မှုပါ။
မှတ်သားစရာအချက်က သေးငယ်မှုပါ။
06:05
But one thing about
the TRAPPIST system is that it is tiny.
the TRAPPIST system is that it is tiny.
122
353920
3296
ဒီမှာ မြင်ကြရတာက ကျုပ်တို့ နေစနစ်ထဲက
အတွင်းပိုင်း ကျောက်ဂြိုဟ်များရဲ့
အတွင်းပိုင်း ကျောက်ဂြိုဟ်များရဲ့
06:09
So here we have the orbits
of the inner rocky planets
of the inner rocky planets
123
357240
2816
ပတ်လမ်းတွေ ရှိနေပါတယ်-
06:12
in our solar system:
124
360080
1256
ဗုဒ္ဓဟူး၊ သောကြာ၊
ကမ္ဘာနဲ့ အင်္ဂါဂြိုဟ်တွေ၊
ကမ္ဘာနဲ့ အင်္ဂါဂြိုဟ်တွေ၊
06:13
Mercury, Venus, Earth and Mars,
125
361360
1496
06:14
and all seven Earth-sized
planets of TRAPPIST-1
planets of TRAPPIST-1
126
362880
2576
ပြီးတော့ TRAPPIST-1 ရဲ့ ကမ္ဘာမြေအရွယ်
ဂြိုဟ်ခုနစ်လုံစလုံး
ဂြိုဟ်ခုနစ်လုံစလုံး
06:17
are tucked well inside
the orbit of Mercury.
the orbit of Mercury.
127
365480
2360
ဗုဒ္ဓဟူးဂြိုဟ်ရဲ့ ပတ်လမ်းအတွင်းမှာ
ထည့်သိပ်ထားနိုင်ပါတယ်။
ထည့်သိပ်ထားနိုင်ပါတယ်။
ကျွန်တော်ဟာ ဒါကို ၂၅ ဆ ချဲ့ပြပေးမှာသာ
06:21
I have to expand this by 25 times
128
369040
2896
06:23
for you to see the orbits
of the TRAPPIST-1 planets.
of the TRAPPIST-1 planets.
129
371960
2720
ခင်ဗျားတို့ဟာ TRAPPIST-1 ဂြိုဟ်တွေရဲ့
ပတ်လမ်းတွေကို မြင်နိုင်ကြမှာပါ။
ပတ်လမ်းတွေကို မြင်နိုင်ကြမှာပါ။
06:28
It's actually much more similar in size
to our planet Jupiter and its moons,
to our planet Jupiter and its moons,
130
376360
4536
အရွယ်အစားအရ ကျွန်တော်တို့ရဲ့ကြာသပတေး
ဂြိုဟ်နဲ့ ၎င်းရဲ့ လတွေနဲ့ ပိုဆင်ချင်ပါတယ်၊
ဂြိုဟ်နဲ့ ၎င်းရဲ့ လတွေနဲ့ ပိုဆင်ချင်ပါတယ်၊
06:32
even though it's seven
Earth-size planets orbiting a star.
Earth-size planets orbiting a star.
131
380920
3976
၎င်းဟာ ကြယ်ကို ပတ်နေကြတဲ့ ကမ္ဘာခုနစ်လုံး
အရွယ် ဂြိုဟ်တွေ ရှိပါတယ်။
အရွယ် ဂြိုဟ်တွေ ရှိပါတယ်။
06:36
Another reason this got everyone excited
was artist renderings like this.
was artist renderings like this.
132
384920
4400
လူတိုင်း အဲဒါကြောင့် စိတ်လှုပ်ရှာရခြင်းရဲ့
အကြောင်ရင်းက အနုပညာရှင်တွေ တင်ဆက်ပေးပုံပါ။
အကြောင်ရင်းက အနုပညာရှင်တွေ တင်ဆက်ပေးပုံပါ။
အဲဒီမှာ ရေအနည်းငယ်၊ ရေခဲအနည်းငယ်၊
မြေရင်လည်း အနည်းငယ် ရှိနိုင်တယ်၊
မြေရင်လည်း အနည်းငယ် ရှိနိုင်တယ်၊
06:42
You got some liquid water,
some ice, maybe some land,
some ice, maybe some land,
133
390800
3056
06:45
maybe you can go for a dive
in this amazing orange sunset.
in this amazing orange sunset.
134
393880
2760
ကျုပ်တို့ အဲဒီက လိမ္မော်ရောင် နေဝင်ချိန်ထဲ
ငုပ်ဝင်လို့ ရချင်ရနိုင်မှာပါ။
ငုပ်ဝင်လို့ ရချင်ရနိုင်မှာပါ။
၎င်းဟာ လူတိုင်းကို စိတ်လှုပ်ရှာလာစေခဲ့တယ်၊
06:49
It got everyone excited,
135
397920
1336
06:51
and then a few months later,
some other papers came out
some other papers came out
136
399280
3456
ဒီနောက် လအနည်းငယ်ကြာတော့
တချို့ စာတမ်းတွေ ပေါ်လာကြရာ၊
တချို့ စာတမ်းတွေ ပေါ်လာကြရာ၊
06:54
that said, actually,
it probably looks more like this.
it probably looks more like this.
137
402760
2720
တကယ့်ကိုပဲ အဲဒါဟာ ခုနက ပြောသလို
ရှိနေပုံ ပိုများတယ်လို့ ဆိုကြတယ်။
ရှိနေပုံ ပိုများတယ်လို့ ဆိုကြတယ်။
06:58
(Laughter)
138
406080
3200
(ရယ်သံများ)
07:02
So there were signs
139
410400
1896
ဒါနဲ့ အဲဒီက လက္ခဏာတွေအရ
07:04
that some of the surfaces
might actually be molten lava
might actually be molten lava
140
412320
3696
တချို့ မျက်နှာပြင်တွေဟာ တကယ့်ကိုပဲ
ရည်ပျော်ခဲလာတဲ့ ချော်ရည်ဖြစ်နိုင်တယ်၊
ရည်ပျော်ခဲလာတဲ့ ချော်ရည်ဖြစ်နိုင်တယ်၊
ပြီးတော့ ကြယ်ရဲ့ ဗဟိုမှနေပြီး သိပ်အန္တရာယ်
များတဲ့ ဓာတ်မှန်ရောင်ချည် ရှိနေခဲ့တယ်--
များတဲ့ ဓာတ်မှန်ရောင်ချည် ရှိနေခဲ့တယ်--
07:08
and that there were very damaging
X-rays coming from the central star --
X-rays coming from the central star --
141
416040
3496
07:11
X-rays that will sterilize the surface
of life and even strip off atmospheres.
of life and even strip off atmospheres.
142
419560
4280
မျက်နှာပြင်ပေါ် ရှိသမျှ သက်ရှိတွေ သေစေလျက်
လေထုကိုတောင် ချွတ်ခွာပစ်မှာပါ။
လေထုကိုတောင် ချွတ်ခွာပစ်မှာပါ။
07:16
Luckily, just a few months ago in 2018,
143
424720
2936
ကံကောင်းချင်တော့ ၂၀၁၈ ခုနှစ်
လွန်ခဲ့တဲ့ လအနည်းငယ်တုန်းက၊
လွန်ခဲ့တဲ့ လအနည်းငယ်တုန်းက၊
07:19
some new papers came out
with more refined measurements,
with more refined measurements,
144
427680
3936
စာတမ်း အသစ်တွေ ထက်ပေါ်လာကြရာ
အသေးစိတ် တိုင်းတာမှုတွေ ပါလာတယ်၊
အသေးစိတ် တိုင်းတာမှုတွေ ပါလာတယ်၊
တကယ့်ကို အဲဒါဟာ ခုနက ပြောခဲ့သလို
မြင်ကြရဖွယ် ရှိကြောင်း တွေ့ရတယ်။
မြင်ကြရဖွယ် ရှိကြောင်း တွေ့ရတယ်။
07:23
and they found actually
it does look something like that.
it does look something like that.
145
431640
2816
07:26
(Laughter)
146
434480
2016
(ရယ်သံများ)
ဒီတော့ ကျုပ်တို့ အခု သိထားရတာက ၎င်းတို့ထဲက
တချို့တို့ထဲမှာ ရေတွေ ဧရာမအများကြီးပါ--
တချို့တို့ထဲမှာ ရေတွေ ဧရာမအများကြီးပါ--
07:28
So we now know that several of them
have huge supplies of water --
have huge supplies of water --
147
436520
3496
07:32
global oceans --
148
440040
1216
ကမ္ဘာလုံးကို ပတ်ထားတဲ့ သမုဒ္ဒရာ --
07:33
and several of them
have thick atmospheres,
have thick atmospheres,
149
441280
2736
တော်တော်များများဆီမှာ
ထူထပ်တဲ့ လေထု ရှိပါတယ်၊
ထူထပ်တဲ့ လေထု ရှိပါတယ်၊
07:36
so it's the right place to look
for potential life.
for potential life.
150
444040
3160
ဒီနေ့ သက်ရှိ ရှိုနိုင်တဲ့ နေရာကို
ရှာကြည့်ဖို့ နေရာအမှန်ပါပဲ။
ရှာကြည့်ဖို့ နေရာအမှန်ပါပဲ။
သို့သော် ပို. ပင်စိတ်လှုပ်ရှားဖွယ်ဒီစနစ်
အကြောင်းတစ်ခုခုရှိမယ့်,
အကြောင်းတစ်ခုခုရှိမယ့်,
07:40
But there's something even more
exciting about this system,
exciting about this system,
151
448000
2776
07:42
especially for me.
152
450800
1200
အထူးသဖြင့်ငါ့အဘို့။
07:44
And that's that TRAPPIST-1
is a resonant chain.
is a resonant chain.
153
452720
3376
ပြီးတော့ အဲဒီ TRAPPIST-1 ဟာဖြင့်
ချိန်ညှိထားတဲ့ ကွင်းဆက်ပါ။
ချိန်ညှိထားတဲ့ ကွင်းဆက်ပါ။
07:48
And so that means for every two orbits
of the outer planet,
of the outer planet,
154
456120
2800
နောက်ဂြိုဟ်ကျတော့
ပတ်လမ်းကြောင်းထဲမှာ သုံးဆပိုပတ်တယ်၊
ပတ်လမ်းကြောင်းထဲမှာ သုံးဆပိုပတ်တယ်၊
07:51
the next one in orbits three times,
155
459800
2456
နောက်တစ်ခုကျပြန်တော့
သုံးဆပိုပြီး ပတ်ပါတယ်၊
သုံးဆပိုပြီး ပတ်ပါတယ်၊
07:54
and the next one in four,
156
462280
1776
နောက် တစ်ခုက လေးဆပိုပတ်တယ်၊
07:56
and then six, nine, 15 and 24.
157
464080
5256
အဲဒီနောက်မှာ ခြောက်၊ ကိုး၊
၁၅ နဲ့ ၂၄ အသီးသီးပါ။
၁၅ နဲ့ ၂၄ အသီးသီးပါ။
08:01
So you see a lot of very simple ratios
among the orbits of these planets.
among the orbits of these planets.
158
469360
4520
အဲဒီဂြိုဟ်တွေရဲ့ ပတ်လမ်းကြောင်းတွေထဲမှာ
ရိုးရိုးအချိုးတွေ အများကြီး တွေ့နိုင်တယ်။
ရိုးရိုးအချိုးတွေ အများကြီး တွေ့နိုင်တယ်။
၎င်းတို့ရဲ့ ရွေ့လျားမှုကို အရှိန်မြှင့်
ပေးရင် စည်းချက်သံ ပေါ်လာမယ်၊ ဟုတ်တယ်နော်။
ပေးရင် စည်းချက်သံ ပေါ်လာမယ်၊ ဟုတ်တယ်နော်။
08:06
Clearly, if you speed up their motion,
you can get rhythms, right?
you can get rhythms, right?
159
474840
3136
ဂြိုဟ်တစ်ခု တစ်ကြိမ် ပတ်မိတိုင်း
စည်းချက်တစ်ချက် ရိုက်မယ်ဆိုပါစို့။
စည်းချက်တစ်ချက် ရိုက်မယ်ဆိုပါစို့။
08:10
One beat, say, for every time
a planet goes around.
a planet goes around.
160
478000
2696
08:12
But now we know if you speed
that motion up even more,
that motion up even more,
161
480720
2736
အခု ကျုပ်တို့ သိထားသလို အဲဒီနှုန်းကို
ထပ်ပြီး မြှင့်ပေးမယ်ဆိုရင်၊
ထပ်ပြီး မြှင့်ပေးမယ်ဆိုရင်၊
08:15
you'll actually produce musical pitches,
162
483480
2336
ဂီတ အသံတွေ ထုတ်လုပ်ပေးနိုင်မယ်။
08:17
and in this case alone,
163
485840
1520
ဒီကိစ္စ တစ်ခုတည်းမှာလည်း၊
အဲဒီ သံစဉ်တွေ လက်တွဲ လုပ်ကိုင်ကြလို့၊
08:20
those pitches will work together,
164
488200
1576
08:21
making harmonious,
even human-like harmony.
even human-like harmony.
165
489800
2760
နားဝင်ချိုတဲ့ အသံမျိုး၊
လူတွေအတွက်တောင် နားပျော်ဖွယ် ဖြစ်လိမ့်မယ်။
လူတွေအတွက်တောင် နားပျော်ဖွယ် ဖြစ်လိမ့်မယ်။
08:25
So let's hear TRAPPIST-1.
166
493880
2040
ဒီတော့ TRAPPIST-1 နားထောင်ကြည့်ရအောင်။
ခင်ဗျားတို့ ပထမဦးဆုံး ကြားကြရမှာက ဂြိုဟ်
တစ်ခုစီရဲ့ ပတ်လမ်းကြေင်း သံစဉ် တစ်ခုပါ၊
တစ်ခုစီရဲ့ ပတ်လမ်းကြေင်း သံစဉ် တစ်ခုပါ၊
08:28
The first thing you'll hear will be
a note for every orbit of each planet,
a note for every orbit of each planet,
167
496880
3496
08:32
and just keep in mind,
168
500400
1736
အဲဒါကို စိတ်ထဲမှာ မှတ်ထားပါ၊
08:34
this music is coming
from the system itself.
from the system itself.
169
502160
2096
တေးသံဟာ စနစ်ကိုယ်၌ထဲမှ
ထွက်ပေါ်လာမှာပါ။
ထွက်ပေါ်လာမှာပါ။
သံစဉ်တွေ၊ စည်းချက်သံတွေကို ကျွန်တော်
ဖန်တီးပေးနေတာ မဟုတ်ဘဲ၊
ဖန်တီးပေးနေတာ မဟုတ်ဘဲ၊
08:36
I'm not creating the pitches or rhythms,
170
504280
2056
08:38
I'm just bringing them
into the human hearing range.
into the human hearing range.
171
506360
3016
လူတွေ ကြားနိုင်တဲ့ အဆင့်ဆီကို
ကျွန်တော်က ယူဆောင်ပေးနေတာပါ။
ကျွန်တော်က ယူဆောင်ပေးနေတာပါ။
08:41
And after all seven planets have entered,
172
509400
1976
ဂြိုဟ်ခုနစ်ခုစလုံး ဝင်လာတဲ့ နောက်မှာ၊
08:43
you're going to see --
173
511400
1456
ခင်ဗျားတို့ မြင်ကြရမှာက-
08:44
well, you're going to hear a drum
for every time two planets align.
for every time two planets align.
174
512880
3255
ခင်ဗျားတို့ဟာ ဂြိုဟ်နှစ်လုံး တပြေးညီဖြစ်
လာရင် စည်သံကို ကြားကြရပါမယ်။
လာရင် စည်သံကို ကြားကြရပါမယ်။
08:48
That's when they kind of
get close to each other
get close to each other
175
516159
2257
အဲဒါက တစ်ခုနဲ့တစ်ခု နီးကပ်လာပြီး
08:50
and give each other a gravitational tug.
176
518440
1920
တစ်လုံးက အခြားတစ်လုံးကို
ဆွဲငင်အားဖြင့် ဆောင့်ကန်လိုက်တာပါ။
ဆွဲငင်အားဖြင့် ဆောင့်ကန်လိုက်တာပါ။
08:57
(Tone)
177
525600
6240
(အသံ)
09:05
(Two tones)
178
533640
6320
(အသံ နှစ်ချက်)
09:14
(Three tones)
179
542360
6480
(အသံ သုံးချက်)
09:22
(Four tones)
180
550080
5360
(အသံ လေးချက်)
09:29
(Five tones)
181
557800
6000
(အသံ ငါးချက်)
09:37
(Six tones)
182
565520
3800
(အသံ ခြောက်ချက်)
09:45
(Seven tones)
183
573480
5160
(အသံ ခုနစ်ချက်)
09:53
(Drum beats)
184
581720
4200
(စည် ရိုက်သံများ)
10:31
(Music ends)
185
619306
1150
(ဂီတအဆုံးသတ်)
10:32
And that's the sound of the star itself --
its light converted into sound.
its light converted into sound.
186
620480
3600
ဟောဒါက ကြယ်ကိုယ်၌ရဲ့ အသံပါ --၎င်းရဲ့
အလင်းရောင်ကို အသံသို့ ပြောင်းပေးလိုက်တာပါ။
အလင်းရောင်ကို အသံသို့ ပြောင်းပေးလိုက်တာပါ။
10:37
So you may wonder
how this is even possible.
how this is even possible.
187
625240
2600
ဒီတော့ ဒါကို လုပ်လို့ရတာကိုက
အံ့အားသင့် စဉ်းစားစရာပါ။
အံ့အားသင့် စဉ်းစားစရာပါ။
ဒီနေရာမှာ သံစုံတီးဝိုင်းနဲ့ နှိုင်း
ယှဉ်ကြည့်ခြင်းဟာ ကောင်းတဲ့ စိတ်ကူးပါ။
ယှဉ်ကြည့်ခြင်းဟာ ကောင်းတဲ့ စိတ်ကူးပါ။
10:40
And it's good to think
of the analogy of an orchestra.
of the analogy of an orchestra.
188
628640
3040
လူတစ်ယောက်ဟာ သံစုံတီးဝိုင်းထဲမှာ
စပြီး တီးမှုတ်ရတော့မယ် ဆိုရင်၊
စပြီး တီးမှုတ်ရတော့မယ် ဆိုရင်၊
10:44
When everyone gets together
to start playing in an orchestra,
to start playing in an orchestra,
189
632480
2896
ထိုသူဟာ အဲဒီထဲကို ဝင်လိုက်ရုံ မဟုတ်ပါဘူး။
10:47
they can't just dive into it, right?
190
635400
1736
သူတို့အားလုံးဟာ တေးသံ ညီညာကြရမယ်၊
10:49
They have to all get in tune;
191
637160
1416
10:50
they have to make sure
192
638600
1256
သူတို့ရဲ့ တူရီယာတွေဟာ ကိုယ့်နဲ့ ကပ်နေသူရဲ့
10:51
their instruments resonate
with their neighbors' instruments,
with their neighbors' instruments,
193
639880
2896
တူရီယာနဲ့လိုက်ဖက်လျက် တုန်ခါနေတာ
သေချာဖို့ လိုပါတယ်။
သေချာဖို့ လိုပါတယ်။
10:54
and something very similar happened
to TRAPPIST-1 early in its existence.
to TRAPPIST-1 early in its existence.
194
642800
3456
အဲဒါနဲ့ သိပ်ကို ဆင်တူတာမျိုး TRAPPIST-1
ရဲ့ အစောပိုင်းမှာ ဖြစ်ပျက်ခဲ့တယ်။
ရဲ့ အစောပိုင်းမှာ ဖြစ်ပျက်ခဲ့တယ်။
10:58
When the planets were first forming,
195
646280
1816
ဂြိုဟ်တွေ စပြီး ပေါ်လာစဉ် တုန်းက၊
11:00
they were orbiting within a disc of gas,
196
648120
3456
၎င်းတို့ဟာ ဓာတ်ငွေ့ပြား တစ်ခုအတွင်းမှာ
လည်ပတ်နေခဲ့ကြတာပါ၊
လည်ပတ်နေခဲ့ကြတာပါ၊
ပြီးတော့ အဲဒီ အပြားအထဲမှာ ရှိနေစဉ်၊
11:03
and while inside that disc,
197
651600
2296
၎င်းတို့ဟာ ဘေးပတ်လည်သို့
ရွေ့လျားနိုင်စွမ်း ရှိခဲ့ကြပြီး
ရွေ့လျားနိုင်စွမ်း ရှိခဲ့ကြပြီး
11:05
they can actually slide around
198
653920
1496
11:07
and adjust their orbits to their neighbors
199
655440
2336
သူတို့ရဲ့ ပတ်လည်လမ်းကို နီးစပ်တဲ့
ဂြိုဟ်များနဲ့ ညှိနိုင်းရင်း
ဂြိုဟ်များနဲ့ ညှိနိုင်းရင်း
11:09
until they're perfectly in tune.
200
657800
2096
ကွက်တိ စည်းချက်ကိုက်လာတဲ့ အထိပါပဲ။
11:11
And it's a good thing they did
because this system is so compact --
because this system is so compact --
201
659920
3176
သူတို့ လုပ်ခဲ့ကြတဲ့ထဲမှာ ကောင်းတဲ့ အချက်က
အဲဒီစနစ်ဟာ သိပ်ကို ကျစ်လစ်ပါတယ် --
အဲဒီစနစ်ဟာ သိပ်ကို ကျစ်လစ်ပါတယ် --
11:15
a lot of mass in a tight space --
202
663120
1936
ကျစ်လစ်တဲ့ နေရာမှာ ထုထယ်ကြီးတယ်--
11:17
if every aspect of their orbits
wasn't very finely tuned,
wasn't very finely tuned,
203
665080
3216
သူတို့ ပတ်လမ်ကြောင်းတွေရဲ့ အရာရာတိုင်းကို
အနူးစိတ် ညှိမဖြစ်ခဲ့လျှင်၊
အနူးစိတ် ညှိမဖြစ်ခဲ့လျှင်၊
11:20
they would very quickly
disrupt each other's orbits,
disrupt each other's orbits,
204
668320
2456
တစ်လုံးက အခြားတစ်လုံးရဲ့ ပတ်လမ်း
ကြောင်းကို လျင်မြန်စွာ ချွတ်ယွင်းစေလျက်
ကြောင်းကို လျင်မြန်စွာ ချွတ်ယွင်းစေလျက်
11:22
destroying the whole system.
205
670800
1400
စနစ်ကြီး တစ်ခုလုံး ဖျက်ဆီးပစ်ခဲ့မှာပါ။
11:24
So it's really music
that is keeping this system alive --
that is keeping this system alive --
206
672960
3056
ဒီတော့ အဲဒီစနစ်ကို၊ အဲဒီထဲမှာ ရှိနေတာ
တွေကို အသက်ရှင်နေအောင်
တွေကို အသက်ရှင်နေအောင်
11:28
and any of its potential inhabitants.
207
676040
1880
ထိန်းပေးတာက ဂီတပါပဲ။
ဒါနဲ့ ကျုပ်တို့ နေစနစ်ရဲ့ အသံကကော
ဘယ်လိုများ ရှိပါလိမ့်။
ဘယ်လိုများ ရှိပါလိမ့်။
11:32
But what does our solar system sound like?
208
680920
2040
11:36
I hate to be the one to show you this,
but it's not pretty.
but it's not pretty.
209
684960
2776
ကျွန်တော်ဟာ ဒါကို ပြရတာ မှန်းပါတယ်၊
အဲဒါ မလှပါဘူး။
အဲဒါ မလှပါဘူး။
11:39
(Laughter)
210
687760
1896
(ရယ်သံများ)
11:41
So for one thing,
211
689680
1296
အကြောင်းရင်းက၊
11:43
our solar system
is on a much, much larger scale,
is on a much, much larger scale,
212
691000
3176
ကျုပ်တို့ရဲ့ နေစနစ်ဟာ များစွာမှ၊ အတော့်ကို
စကေးကြီးလွန်းပါတယ်၊
စကေးကြီးလွန်းပါတယ်၊
အဲဒါကြောင့် ဂြိုဟ်ရှစ်ခု
စလုံးကို နားဆင်ဖို့၊
စလုံးကို နားဆင်ဖို့၊
11:46
and so to hear all eight planets,
213
694200
1696
11:47
we have to start with Neptune
near the bottom of our hearing range,
near the bottom of our hearing range,
214
695920
3176
ကျုပ်တို့ ကြားနိုင်တဲ့ အသံရဲ့
အနိမ့်ဆုံးနေရာ နက်ပ်ကျွန်း ဂြိုဟ်မှ စလျက်
အနိမ့်ဆုံးနေရာ နက်ပ်ကျွန်း ဂြိုဟ်မှ စလျက်
11:51
and then Mercury's going
to be all the way up
to be all the way up
215
699120
2136
အဲဒီနောက် ဗုဒ္ဓဟူးဂြိုဟ်ကို တချိန်လုံး
ကြားနေရမှာဖြစ်ပြီး
ကြားနေရမှာဖြစ်ပြီး
11:53
near the very top of our hearing range.
216
701280
1896
ကျုပ်တို့ ကြားနိုင်တာရဲ့ ထိပ်ဆုံးနားအထိပါ။
11:55
But also, since our planets
are not very compact --
are not very compact --
217
703200
2576
ဂြိုဟ်တွေက သိပ် မကျစ်လစ်ကြတော့--
11:57
they're very spread out --
218
705800
2336
၎င်းတို့ဟာ ပျံ့ကြဲလျက် ရှိနေကြရာ --
၎င်းတို့ဟာ ၎င်းတို့ ပတ်လမ်းကြောင်းတွေကို
တစ်လုံးနဲ့ တစ်လုံး ညှိနေရန် မလိုပါ၊
တစ်လုံးနဲ့ တစ်လုံး ညှိနေရန် မလိုပါ၊
12:00
they didn't have to adjust
their orbits to each other,
their orbits to each other,
219
708160
2576
12:02
so they're kind of just all playing
their own random note at random times.
their own random note at random times.
220
710760
3616
သူတို့ရဲ့ ကျပန်း အသံစဉ်ကို ကျပန်း
အချိန်မှာ ကစားနေသလိုမျိုးပါ။
အချိန်မှာ ကစားနေသလိုမျိုးပါ။
12:06
So, I'm sorry, but here it is.
221
714400
2720
ကျွန်တော် စိတ်မကောင်းပေမဲ့၊
ဒီမှာ ဖွင့်ပြမယ်။
ဒီမှာ ဖွင့်ပြမယ်။
12:09
(Tone)
222
717920
1216
(အသံ)
12:11
That's Neptune.
223
719160
1416
ဒါက Neptune ပါ။
12:12
(Two tones)
224
720600
1016
(အသံ နှစ်ချက်)
12:13
Uranus.
225
721640
1200
Uranus။
12:15
(Three tones)
226
723560
1696
(အသံ သုံးချက်)
12:17
Saturn.
227
725280
1216
စနေဂြိုဟ်။
12:18
(Four tones)
228
726520
1456
(အသံ လေးချက်)
12:20
Jupiter.
229
728000
1496
ကြာသပတေးဂြိုဟ်။
12:21
And then tucked in, that's Mars.
230
729520
2376
အဲဒီနောက် ဝင်ပါလာတာက အင်္ဂါဂြိုဟ်ပါ။
12:23
(Five tones)
231
731920
1016
(အသံ ငါးချက်)
12:24
(Six tones)
232
732960
1016
(အသံ ခြောက်ချက်)
12:26
Earth.
233
734000
1200
ကမ္ဘာဂြိုဟ်။
12:27
(Seven tones)
234
735586
1150
(အသံ ခုနစ်ချက်)
12:28
Venus.
235
736760
1200
သောကြာဂြိုဟ်။
12:30
(Eight tones)
236
738626
1150
(အသံ ရှစ်ချက်)
12:31
And that's Mercury --
237
739800
1216
အဲဒါက ဗုဒ္ဓဟူးပါ --
အိုကေ၊ ကျွန်တော် ရပ်တော့မယ်။
12:33
OK, OK, I'll stop.
238
741040
1216
12:34
(Laughter)
239
742280
1856
(ရယ်သံများ)
12:36
So this was actually Kepler's dream.
240
744160
3496
အဲဒါက တကယ်တော့ Kepler ရဲ့ အိပ်မက်ပါ။
ဂြိုဟ်တွေ ရွေ့လျားမှု နိယာမများကို
12:39
Johannes Kepler is the person
241
747680
1416
ရှာတွေ့ခဲ့သူမှာ Johannes Kepler ပါပဲ။
12:41
that figured out
the laws of planetary motion.
the laws of planetary motion.
242
749120
2176
သူဟာ ဂီတ၊ နက္ခတ္တဗေဒနဲ့ ဂျီသြမေတြီ
အကြားမှာ ဆက်စပ်မှု တစ်ခုခုရှိရမယ်
အကြားမှာ ဆက်စပ်မှု တစ်ခုခုရှိရမယ်
12:43
He was completely fascinated by this idea
243
751320
2056
12:45
that there's a connection
between music, astronomy and geometry.
between music, astronomy and geometry.
244
753400
3816
အယူအဆကို အရူးအမူး နှစ်ခြိုက်လာခဲ့သူပါ။
သူဟာ တကယ့်ကို စာတစ်အုပ်ကို ရေးဖို့
အချိန်ကို ဖြုန်းခဲ့ပြီး
အချိန်ကို ဖြုန်းခဲ့ပြီး
12:49
And so he actually spent an entire book
245
757240
2536
12:51
just searching for any kind of musical
harmony amongst the solar system's planets
harmony amongst the solar system's planets
246
759800
5016
နေစနစ်ထဲက ဂြိုဟ်များအကြားမှာ ဂီတဆန်တဲ့
သဟဇာတဖြစ်မှုကို ရှာဖွေနေခဲ့ပါတယ်၊
သဟဇာတဖြစ်မှုကို ရှာဖွေနေခဲ့ပါတယ်၊
12:56
and it was really, really hard.
247
764840
1480
တကယ့်ကို ခက်ခဲခဲ့တဲ့ အလုပ်ကြီးပါ။
သူဟာ TRAPPIST-1 ပေါ်မှာသာ နေထိုင်ခဲ့ပါက
အဲဒီတာဝန်ဟာ များစွာ လွယ်ကူခဲ့မှာပါ၊
အဲဒီတာဝန်ဟာ များစွာ လွယ်ကူခဲ့မှာပါ၊
12:59
It would have been much easier
had he lived on TRAPPIST-1,
had he lived on TRAPPIST-1,
248
767360
2760
13:02
or for that matter ...
249
770920
1816
ဒါမှမဟုတ် အဲဒီကိစ္စအတွက် ...
13:04
K2-138.
250
772760
1560
K2-138 လဲ ဖြစ်နိုင်ခဲ့ပါတယ်။
13:07
This is a new system
discovered in January of 2018
discovered in January of 2018
251
775080
3736
အဲဒါဟာ ၂၀၁၈ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီလထဲမှာမှ
ရှာတွေ့ခဲ့တဲ့ စနစ်သစ်ပါ။
ရှာတွေ့ခဲ့တဲ့ စနစ်သစ်ပါ။
13:10
with five planets,
252
778840
1256
ဂြိုဟ်ငါးလုံးရှိတယ်၊
13:12
and just like TRAPPIST,
253
780120
1256
ပြီးတော့ TRAPPIST လိုပဲ၊
၎င်းတို့ ပေါ်လာတဲ့ အစောပိုင်းမှာကို
ကောင်းမွန်စွာ ညှိနှိုင်းပြီးသားပါ။
ကောင်းမွန်စွာ ညှိနှိုင်းပြီးသားပါ။
13:13
early on in their existence,
they were all finely tuned.
they were all finely tuned.
254
781400
3256
13:16
They were actually tuned
255
784680
1216
တကယ်တမ်းကျတော့ ၎င်းတို့ဟာ
13:17
into a tuning structure
proposed by Pythagoras himself,
proposed by Pythagoras himself,
256
785920
3016
Pythagoras ကိုယ်တိုင် လွန်ခဲ့တဲ့ နှစ်
၂၀၀၀ ကျော်တုန်းက တင်ပြခဲ့တဲ့ ညှိနှိုင်းမှု
၂၀၀၀ ကျော်တုန်းက တင်ပြခဲ့တဲ့ ညှိနှိုင်းမှု
13:20
over 2,000 years before.
257
788960
1320
ပုံစံနှင့် ပြုလုပ်ခဲ့ကြတာပါ။
ဒါပေမဲ့ အဲဒီစနစ်ကို လက်တွေ့တွင်
Kepler ရဲ့ အမည်ကို ပေးခဲ့တာက
Kepler ရဲ့ အမည်ကို ပေးခဲ့တာက
13:23
But the system's actually
named after Kepler,
named after Kepler,
258
791840
2136
13:26
discovered by the Kepler space telescope.
259
794000
2456
Kepler အာကာသ မှန်ပြောင်းက
ရှာတွေ့ခဲ့လို့ပါ။
ရှာတွေ့ခဲ့လို့ပါ။
13:28
And so, in the last few billion years,
260
796480
2256
နောက်ဆုံး ဘီလီယံနှစ်များ အတွင်းမှာ
၎င်းတို့ မိမိဟန်ချက်ကို
ဆုံးရှုံးသွားခဲ့ကြရပါပြီ၊
ဆုံးရှုံးသွားခဲ့ကြရပါပြီ၊
13:30
they've actually lost their tuning,
261
798760
1696
13:32
quite a bit more than TRAPPIST has,
262
800480
1696
TRAPPIST ထက်တောင် နည်းနည်း ပိုပါလိမ့်မယ်၊
13:34
and so what we're going to do
is go back in time
is go back in time
263
802200
2856
ဒီတော့ ကျွန်ုပ်တို့ လုပ်ချင်တာက
အချိန်အရ နောက်ကို ပြန်သွားပြီး
အချိန်အရ နောက်ကို ပြန်သွားပြီး
13:37
and imagine what
they would've sounded like
they would've sounded like
264
805080
2416
၎င်းတို့ ပေါ်ပေါက်လာစဉ်တုန်းက
ဘယ်လိုများ အသံမြည်ခဲ့ကြပုံကို
ဘယ်လိုများ အသံမြည်ခဲ့ကြပုံကို
13:39
just as they were forming.
265
807520
1440
စိတ်ကူးကြည့်ချင်ပါတယ်။
14:02
(Music)
266
830040
4920
(ဂီတ)
15:20
(Music ends)
267
908000
1160
(ဂီတအဆုံးသတ်)
15:22
(Applause)
268
910880
3440
(လက်ခုပ်သံများ)
15:30
Thank you.
269
918280
1200
ကျေးဇူးတင်ပါတယ်။
အခုတော့၊ ခင်ဗျားတို့ စဉ်းစားမိကြမှာက-
ဘယ်လောက် ဝေးတဲ့အထိ သွားကြမှာလဲ။
ဘယ်လောက် ဝေးတဲ့အထိ သွားကြမှာလဲ။
15:32
Now, you may be wondering:
How far does this go?
How far does this go?
270
920200
2256
15:34
How much music actually is out there?
271
922480
1960
အဲဒီမှာ ရှိမယ့် ဂီတက တကယ်ဘယ်လိုများလဲ။
ကျွန်တော်ကလည်း လွန်ခဲ့တဲ့ ဆောင်းဦးတုန်းက
15:37
And that's what I was wondering last fall
272
925320
1976
U of T နက္ခတာရာပြခန်းမှာ
အလုပ်လုပ်ခဲ့စဉ် အဲဒီလို စိတ်ကူးခဲ့တယ်။
အလုပ်လုပ်ခဲ့စဉ် အဲဒီလို စိတ်ကူးခဲ့တယ်။
15:39
when I was working
at U of T's planetarium,
at U of T's planetarium,
273
927320
2136
15:41
and I was contacted by an artist
named Robyn Rennie and her daughter Erin.
named Robyn Rennie and her daughter Erin.
274
929480
4856
ပြီးတော့ Robyn Rennie ခေါ် အနုပညာရှင် နဲ့
သူ့သမီး Erin တို့က လာဆက်သွယ်ခဲ့ကြတယ်။
သူ့သမီး Erin တို့က လာဆက်သွယ်ခဲ့ကြတယ်။
Robyn ဟာ ညဉ့်ကောင်းကင်ကို
ကြည့်ရတာကို နှစ်သက်သူဖြစ်ပေမဲ့၊
ကြည့်ရတာကို နှစ်သက်သူဖြစ်ပေမဲ့၊
15:46
Robyn loves the night sky,
275
934360
2096
15:48
but she hasn't been able
to fully see it for 13 years
to fully see it for 13 years
276
936480
2656
သူမရဲ့ အမြင်အာရုံ ဆုံးရှုံးသွားခဲ့ရလို့
အဲဒီလို အပြည့်အဝ မကြည့်နိုင်တော့တာ
အဲဒီလို အပြည့်အဝ မကြည့်နိုင်တော့တာ
15:51
because of vision loss.
277
939160
1200
၁၃ နှစ် ကြာသွားပါပြီ။
အဲဒါနဲ့ သူ့အတွက် ဘာများ
လုပ်ပေးနိုင်မလဲ စဉ်းစားကြည့်ခဲ့တယ်။
လုပ်ပေးနိုင်မလဲ စဉ်းစားကြည့်ခဲ့တယ်။
15:53
And so they wondered
if there was anything I could do.
if there was anything I could do.
278
941320
2576
15:55
So I collected all the sounds
I could think of from the universe
I could think of from the universe
279
943920
3576
အဲဒါနဲ့ ကျွန်တော်ဟာ စကြာဝဠာထဲမှ
ဖြစ်နိုင်တဲ့ အသံတွေအားလုံးကို စုစည်းလျက်
ဖြစ်နိုင်တဲ့ အသံတွေအားလုံးကို စုစည်းလျက်
15:59
and packaged them into
what became "Our Musical Universe."
what became "Our Musical Universe."
280
947520
5136
ထုတ်လုပ်လိုက်ရာ "Our Musical Universe"
ဆိုတာ ပေါ်ပေါက်လာခဲ့ပါတယ်။
ဆိုတာ ပေါ်ပေါက်လာခဲ့ပါတယ်။
16:04
This is a sound-based planetarium show
281
952680
2256
အသံကို အခြေခံထားတဲ့ နက္ခတာရာပြခန်းဖြစ်ပြီး
16:06
exploring the rhythm
and harmony of the cosmos.
and harmony of the cosmos.
282
954960
3176
အာကာသရဲ့ စည်းချက်အသံတွေနဲ့
သဟဇာတဖြစ်မှုကို စူးစမ်းမှုပါ။
သဟဇာတဖြစ်မှုကို စူးစမ်းမှုပါ။
Robyn ဟာ အဲဒီတင်ဆင်မှုကြောင့်
ဘယ်လောက် စိတ်လှုပ်ရှားမိလဲ ဆိုတော့
ဘယ်လောက် စိတ်လှုပ်ရှားမိလဲ ဆိုတော့
16:10
And Robyn was so moved
by this presentation
by this presentation
283
958160
2256
16:12
that when she went home,
284
960440
1256
သူ့အိမ်ကို ပြန်ရောက်သွားတာနဲ့၊
16:13
she painted this gorgeous
representation of her experience.
representation of her experience.
285
961720
3200
သူမရဲ့ ခံစားချက်တွေကို ပြသနေတဲ့
ဧရာမ အားတက်စရာ ပန်းချီကို ရေးဆွဲခဲ့ပါတယ်။
ဧရာမ အားတက်စရာ ပန်းချီကို ရေးဆွဲခဲ့ပါတယ်။
နောက်မှာ ကျွန်တော်က ကြာသပတေးဂြိုဟ်ကို
ပိုစတာပေါ် တင်ပေးကာ ပုံစံပြောင်းလိုက်တယ်။
ပိုစတာပေါ် တင်ပေးကာ ပုံစံပြောင်းလိုက်တယ်။
16:18
And then I defaced it
by putting Jupiter on it for the poster.
by putting Jupiter on it for the poster.
286
966080
2936
16:21
(Laughter)
287
969040
1320
(ရယ်သံများ)
16:23
So ...
288
971840
1200
ဒါကြောင့် ...
16:27
in this show, I take people
of all vision levels
of all vision levels
289
975040
3376
ဒီပြပွဲထဲမှာ အမြင်အာရုံ အဆင့်မျိုးစုံရှိ
လူတွေကို ခေါ်ယူလျက်
လူတွေကို ခေါ်ယူလျက်
16:30
and bring them on an audio tour
of the universe,
of the universe,
290
978440
2696
စကြာဝဠာရဲ့ တစ်နာရီကြာတဲ့
အသံခရီးစဉ်ကို စီစဉ်ပေးခဲ့တယ်။
အသံခရီးစဉ်ကို စီစဉ်ပေးခဲ့တယ်။
16:33
from the night sky all the way out
to the edge of the observable universe.
to the edge of the observable universe.
291
981160
4080
ညဉ့်ဘာက် ကောင်းကင်မှ စတင်လျက်
လေ့လာတွေ့နိုင်တဲ့ စကြာဝဠာ အဆုံးအထိပါပဲ။
လေ့လာတွေ့နိုင်တဲ့ စကြာဝဠာ အဆုံးအထိပါပဲ။
ဒါတောင် ဒါဟာဖြင့် မျက်လုံး အသစ်များနဲ့
နား အသစ်များဖြင့်
နား အသစ်များဖြင့်
16:38
But even this is just the start
of a musical odyssey
of a musical odyssey
292
986240
2496
စကြာဝဠာကို လေ့လာခံစားရေး
ဂီတသံ ခရီးရှည်ရဲ့ အစပဲ ရှိပါသေးတယ်။
ဂီတသံ ခရီးရှည်ရဲ့ အစပဲ ရှိပါသေးတယ်။
16:40
to experience the universe
with new eyes and with new ears,
with new eyes and with new ears,
293
988760
3896
ခင်ဗျားတို့ အဲဒီထဲ လက်တွဲပါဝင်ကြမယ်လို့
မျှော်လင့်ပါတယ်။
မျှော်လင့်ပါတယ်။
16:44
and I hope you'll join me.
294
992680
1576
16:46
Thank you.
295
994280
1216
ကျေးဇူးတင်ပါတယ်။
16:47
(Applause)
296
995520
2320
(လက်ခုပ်သံများ)
ABOUT THE SPEAKER
Matt Russo - Astrophysicist, musicianMatt Russo is an astrophysicist and musician who translates the rhythm and harmony of the cosmos into music and sound.
Why you should listen
Matt Russo co-founded the art-science project SYSTEM Sounds and works to make astronomy more accessible to the visually impaired. His work has been featured in the New York Times, and he will lead an orchestra in an upcoming BBC documentary on the TRAPPIST-1 planetary system. He is currently a professor at Seneca College in Toronto, Canada, where he teaches a course on the deep connections between music and astronomy.
Matt Russo | Speaker | TED.com