TEDWomen 2018
Karissa Sanbonmatsu: The biology of gender, from DNA to the brain
کاریسا سانبۆنماتسو: زیندەوەرزانی ڕەگەز، لە دی ئێن ئەیەوە بۆ مێشک
Filmed:
Readability: 4.4
2,235,281 views
ئایا ڕەگەز چییە؟ تەنیا دەربارەی کرۆمۆسۆمەکانمان نییە، بە قسەی زیندەوەرزان کاریسا سانبۆنماتسو. لەم وتارە نوێگەرەدا، دۆزینەوەی نوێمان پێدەڵێت لەسەر زانستی درووستبوون، توێژینەوەی نوێ لەسەر ئەوەی چۆن چالاکی دی ئێن ئەی دەکرێت بەشێوەیەکی درێژخایەن بگۆڕێت لەسەر بنەمای هۆکارە کۆمەڵایەتییەکان وەک خورپەی دەروونی یان خواردن. بزانن چۆن ئەزموونەکانی ژیان شێوە ئەین بە دروستبوونی جینەکان -- و ئەوە چی دەگەیەنێت بۆ تێگەشتنمان لە ڕەگەز.
Karissa Sanbonmatsu - Structural biologist
Karissa Sanbonmatsu investigates how DNA allows cells in our body to remember events that take place. Full bio
Karissa Sanbonmatsu investigates how DNA allows cells in our body to remember events that take place. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:14
So what does it mean to be a woman?
0
2595
3546
کەواتە ژن بوون واتای چییە؟
00:19
We all have XX chromosomes, right?
1
7341
2480
هەموومان دوو کرۆمۆسۆمی ئێکسمان هەیە، وانییە؟
00:22
Actually, that's not true.
2
10496
1520
ڕاستییەکەی، بەو شێوەیە نییە.
00:25
Some women are mosaics.
3
13016
1736
هەندێک ژن کرۆمۆسۆمی زیا یان کەمیان هەیە.
00:26
They have a mix of chromosome types
with X, with XY or with XXX.
with X, with XY or with XXX.
4
14776
5400
تێکەڵەیەکی جۆرەکانی کرۆمۆسۆمیان هەیە
بە ئێکس، لەگەڵ ئێکس وای و سێ ئێکس.
بە ئێکس، لەگەڵ ئێکس وای و سێ ئێکس.
00:33
If it's not just
about our chromosomes,
about our chromosomes,
5
21056
2416
ئەگەر پەیوەندی بە کرۆمۆسۆمەکانمانەوە نەبێت،
00:35
then what is being a woman about?
6
23496
2240
کەواتە ژن بوون بە واتای چی یەت؟
00:38
Being feminine?
7
26496
1536
کچانە بوون؟
00:40
Getting married?
8
28056
1456
شووکردن؟
00:41
Having kids?
9
29536
1200
منداڵبوون؟
00:43
You don't have to look far
to find fantastic exceptions
to find fantastic exceptions
10
31553
3678
پێویست ناکات دوور بڕۆیت بۆ
دۆزینەوەی ئەوانەی
دۆزینەوەی ئەوانەی
00:47
to these rules,
11
35256
1616
بەدەرن لەم یاسایانە،
00:48
but we all share something
that makes us women.
that makes us women.
12
36896
3640
بەڵام هەموومان شتێکی هاوبەشمان هەیە
کە ئەمانکات بە ژن.
کە ئەمانکات بە ژن.
00:53
Maybe that something is in our brains.
13
41536
2800
لەوانەیە ئەو شتە لە مێشکمانا بێت.
00:57
You might have heard theories
from last century
from last century
14
45376
3096
لەوانەیە بیردۆزەکانی سەدەی
پێشترتان بیستبێت
پێشترتان بیستبێت
01:00
about how men are better
at math than women
at math than women
15
48496
2856
کە چۆن پیاوان لە بیرکاریدا
لە ژنان باشترن
لە ژنان باشترن
01:03
because they have bigger brains.
16
51376
1560
چونکە مێشکیان گەورەترە.
01:05
These theories have been debunked.
17
53656
2256
ئەم بیردۆزانە بەدرۆخراونەتەوە.
01:07
The average man has a brain
about three times smaller
about three times smaller
18
55937
2894
مرۆڤێکی ئاسایی مێشکی
سێ هێندە بچووکترە
سێ هێندە بچووکترە
01:10
than the average elephant,
19
58856
1776
لە مێشکی فیلێکی ئاسایی،
01:12
but that doesn't mean
20
60656
1256
بەڵام ئەوە واتای ئەوە نییە
01:13
the average man is three times
dumber than an elephant ...
dumber than an elephant ...
21
61936
2736
پیاوێکی ئاسایی سێ هێندە
بێمێشکتر بێت لە فیلێک..
بێمێشکتر بێت لە فیلێک..
01:16
or does it?
22
64696
1216
وا نییە؟
01:17
(Laughter)
23
65935
2537
(پێکەنین)
01:20
There's a new wave
of female neuroscientists
of female neuroscientists
24
68496
5176
شەپۆلێکی نوێی خانمە
زانایانی مێشکزانی هەیە
زانایانی مێشکزانی هەیە
01:25
that are finding important differences
between female and male brains
between female and male brains
25
73696
3976
کە جیاوازی گرنگ ئەدۆزنەوە لە نێوان
مێشکی نێرینە و مێینەکاندا
مێشکی نێرینە و مێینەکاندا
01:29
in neuron connectivity,
26
77696
1736
لە پەیوەندی نێوان خانە دەمارەکان،
01:31
in brain structure, in brain activity.
27
79456
2760
لە پێکهاتەی مێشکدا، لە چالاکی مێشکدا.
01:34
They're finding that the brain
is like a patchwork mosaic --
is like a patchwork mosaic --
28
82936
3816
بۆیان دەرکەوتووە کە مێشک وەک
زەغرەفەیەک وایە --
زەغرەفەیەک وایە --
01:38
a mixture.
29
86776
1296
تێکەڵەیەک.
01:40
Women have mostly female patches
and a few male patches.
and a few male patches.
30
88096
3640
ژنان زیاتر بەشی مێینەییان هەیە و
کەمێکیش بەشی نێرینە.
کەمێکیش بەشی نێرینە.
01:44
With all this new data,
what does it mean to be a woman?
what does it mean to be a woman?
31
92776
3480
بەم هەموو زانیارییە نوێیانەوە،
ژن بوون واتای چییە؟
ژن بوون واتای چییە؟
01:49
This is something that I've been
thinking about almost my entire life.
thinking about almost my entire life.
32
97296
3560
شتێکە بەدرێژایی ژیانم
بیرم لێکردۆتەوە.
بیرم لێکردۆتەوە.
01:53
When people learn that I'm a woman
who happens to be transgender,
who happens to be transgender,
33
101896
3856
کاتێک خەڵک بۆیان دەر ئەکەوێت
من ژنێکم و ڕەگەزم گۆڕیوە،
من ژنێکم و ڕەگەزم گۆڕیوە،
01:57
they always ask,
34
105776
1496
هەمووکات ئەپرسن،
01:59
"How do you know you're a woman?"
35
107296
1600
"چۆن ئەزانیت کە ژنیت؟"
02:02
As a scientist, I'm searching
for a biological basis of gender.
for a biological basis of gender.
36
110056
5416
وەک زانایەک، بۆ بنچینەی زیندەزانی
جێندەر ئەگەڕێم.
جێندەر ئەگەڕێم.
02:07
I want to understand what makes me me.
37
115496
3280
ئەمەوێ بزانم چی منی کردووە بە من.
02:12
New discoveries
at the front edge of science
at the front edge of science
38
120656
2976
دۆزینەوەی نوێ لە
لێواری پێشەوەی زانست
لێواری پێشەوەی زانست
02:15
are shedding light
on the biomarkers that define gender.
on the biomarkers that define gender.
39
123656
4256
تیشک ئەخاتە سەر نیشانەکەرە زیندەییەکانی
کە پێناسەی جێندەر ئەکەن.
کە پێناسەی جێندەر ئەکەن.
02:19
My colleagues and I in genetics,
neuroscience, physiology and psychology,
neuroscience, physiology and psychology,
40
127936
6136
خۆم و هاوپیشەکانم لە بواری بۆماوەیی،
زانستی دەماری، کارئەندام زانی، و دەروونناسیدا
زانستی دەماری، کارئەندام زانی، و دەروونناسیدا
02:26
we're trying to figure out
exactly how gender works.
exactly how gender works.
41
134096
3056
هەوڵدەدەین بە وردی بزانین
ڕەەگەز چۆن دیاری دەکرێت.
ڕەەگەز چۆن دیاری دەکرێت.
02:29
These vastly different fields
share a common connection --
share a common connection --
42
137176
3856
ئەم بوارانە کە تەواو جیاوازن
پەیوەندییەکی هاوبەشییان هەیە --
پەیوەندییەکی هاوبەشییان هەیە --
02:33
epigenetics.
43
141056
1360
درووستبوون لە هێلکەیەکەوە.
02:35
In epigenetics,
we're studying how DNA activity
we're studying how DNA activity
44
143576
6096
لە زانستی درووستبوون لە هێلکەیەکەوە،
تیشک ئەخەینە سەر ئەوەی چۆن چالاکی دی ئێن ئەی
تیشک ئەخەینە سەر ئەوەی چۆن چالاکی دی ئێن ئەی
02:41
can actually radically
and permanently change,
and permanently change,
45
149696
2976
دەکرێت بەشێوەیەکی بەرچاو و
هەمیشەیی گۆڕانکاری بەسەردا بێت،
هەمیشەیی گۆڕانکاری بەسەردا بێت،
02:44
even though the sequence stays the same.
46
152696
2480
هەرچەندە زنجیرە دی ئێن ئەیەکە
هەر وەک خۆی ئەمێنێتەوە.
هەر وەک خۆی ئەمێنێتەوە.
02:48
DNA is the long, string-like molecule
that winds up inside our cells.
that winds up inside our cells.
47
156216
5487
دی ئێن ئەی ئەو گەردە شێوە دەزووە درێژەیە
کە لەناو خانەکانماندا لەیەک ئاڵۆسکاوە.
کە لەناو خانەکانماندا لەیەک ئاڵۆسکاوە.
02:53
There's so much DNA
48
161728
1036
دی ئێن ئەی ئەوەنە درێژە
02:54
that it actually gets tangled
into these knot-like things --
into these knot-like things --
49
162789
2890
کە بەم شێوە گرێیە لەیەکتر
ئەئاڵۆسکێت --
ئەئاڵۆسکێت --
02:57
we'll just call them knots.
50
165704
1320
ئێمە هەر پێی ئەڵێین گرێ.
03:00
So external factors change
how those DNA knots are formed.
how those DNA knots are formed.
51
168201
5040
کەواتە هۆکارە دەرەکییەکان گۆڕانکاری
ئەهێنن بەسەر درووستبوونی ئەو گرێیانەدا.
ئەهێنن بەسەر درووستبوونی ئەو گرێیانەدا.
03:06
You can think of it like this:
52
174941
1456
ئەتوانی بەم شێوەیە بیری لێبکەیتەوە:
03:08
inside our cells, there's different
contraptions building things,
contraptions building things,
53
176421
5608
لەناو خانەکانماندا، ئامرازی جیاواز هەن
شتگەلێکی جیاواز بنیات ئەنێن،
شتگەلێکی جیاواز بنیات ئەنێن،
03:14
connecting circuits,
54
182077
1696
هێڵەکان بەیەک ئەگەیەنن،
03:15
doing all the things they need
to make life happen.
to make life happen.
55
183797
2760
هەموو ئەو شتانە ئەکەن پێویستیانە
بۆ ئەوەی ژیان بهێننە دی.
بۆ ئەوەی ژیان بهێننە دی.
03:19
Here's one that's sort of reading
the DNA and making RNA.
the DNA and making RNA.
56
187797
4520
ئەمە یەکێکیانە کە بەجۆرێک خوێندنەوەی
دی ئێن ئەی و درووستکردنی ئاڕ ئێن ئەیە.
دی ئێن ئەی و درووستکردنی ئاڕ ئێن ئەیە.
03:25
And then this one is carrying
a huge sac of neurotransmitters
a huge sac of neurotransmitters
57
193477
3616
ئەمەش کیسێکی گەورە لە گەیەنەری
دەماری هەڵئەگرێت
دەماری هەڵئەگرێت
03:29
from one end of the brain cell
58
197117
1816
لە کۆتاییەکی خانەی مێشکەوە
03:30
to the other.
59
198957
1376
بۆ کۆتاییەکەی تری.
03:32
Don't they get hazard pay
for this kind of work?
for this kind of work?
60
200357
2256
باشە پارەی مەترسییان نادرێتێ
بۆ ئەم جۆرە کارە؟
بۆ ئەم جۆرە کارە؟
03:34
(Laughter)
61
202637
1200
(پێکەنین)
03:36
This one is an entire molecular factory --
62
204757
2136
ئەمە کارگەیەکی تەواوی درووستکردنی گەردە --
03:38
some say it's the secret to life.
63
206917
1776
هەندێک ئەڵێن کە نهێنی ژیانە.
03:40
It's call the ribosome.
64
208717
1376
پێی ئەوترێت ڕایبۆسۆم.
03:42
I've been studying this since 2001.
65
210117
2440
لە ٢٠٠١ەوە توێژینەوەی لەسەر ئەکەم.
03:46
One of the stunning
things about our cells
things about our cells
66
214237
3216
یەکێک لە تایبەتمەندییە سەرسوڕهێنەرەکانی
خانەکانمان ئەوەیە کە
خانەکانمان ئەوەیە کە
03:49
is that the components inside them
are actually biodegradable.
are actually biodegradable.
67
217477
4256
پێکهاتەکانی ناویان دەکرێت شیبکرێنەوە.
03:53
They dissolve,
68
221757
1256
ئەتوێنەوە، و
03:55
and then they're rebuilt each day,
69
223037
2336
ئینجا ڕۆژانە درووست ئەکرێنەوە،
03:57
kind of like a traveling carnival
70
225397
2536
وەک کەرنەڤاڵێکی گەڕۆک
03:59
where the rides are taken down
and then rebuilt every single day.
and then rebuilt every single day.
71
227957
3720
کە شانۆکە هەموو ڕۆژێک هەڵدەوەشێنرێتەوە و
دواتر دووبارە بنیات ئەنرێتەوە.
دواتر دووبارە بنیات ئەنرێتەوە.
04:04
A big difference between our cells
and the traveling carnival
and the traveling carnival
72
232917
3296
جیاوازییەکی گەورەی نێوان خانەکانمان و
گەرنەڤاڵە گەڕۆکەکە ئەوەیە کە
گەرنەڤاڵە گەڕۆکەکە ئەوەیە کە
04:08
is that in the carnival,
73
236237
2175
لە کەرنەڤاڵەکەیا،
04:10
there are skilled craftsmen
that rebuild the rides each day.
that rebuild the rides each day.
74
238436
3801
پیشەوەری بە ئەزموون هەیە کە
هەموو ڕۆژێک بنیاتی ئەنێنەوە.
هەموو ڕۆژێک بنیاتی ئەنێنەوە.
04:15
In our cells, there are
no such skilled craftsmen,
no such skilled craftsmen,
75
243197
2616
لە خانەکانماندا، ئەو جۆرە
پیشەوەرە شارەزایانە نییە،
پیشەوەرە شارەزایانە نییە،
04:17
only dumb builder machines
76
245837
1536
تەنیا ئامێری بنیاتنەری بێمێشک
04:19
that build whatever's
written in the plans,
written in the plans,
77
247397
2296
ئەوە بنیات ئەنێنەوە کە
لە پلانەکانا بۆیان دانراوە،
لە پلانەکانا بۆیان دانراوە،
04:21
no matter what those plans say.
78
249717
1600
گرنگ نییە ئەو پلانانە چی بن.
04:24
Those plans are the DNA.
79
252437
2816
ئەو پلانانە دی ئێن ئەین.
04:27
The instructions for every
nook and cranny inside our cells.
nook and cranny inside our cells.
80
255277
3560
ڕێنماییەکان بۆ هەموو بەش و
پێکهاتەیەکی ناو خانەکانمان.
پێکهاتەیەکی ناو خانەکانمان.
04:32
If everything in, say,
our brain cells
our brain cells
81
260197
2856
ئەگەر بەو شێوەیە بێت، بۆ نمونە
خانەکانی مێشکمان
خانەکانی مێشکمان
04:35
dissolves almost every day,
82
263077
2096
هەموو ڕۆژێک بتوێنەوە،
04:37
then how can the brain remember
anything past one day?
anything past one day?
83
265197
2840
کەواتە چۆن مێشکمان شتی ڕۆژێک
زیاتری بیر ئەبێت؟
زیاتری بیر ئەبێت؟
04:40
That's where DNA comes in.
84
268917
1976
لەویا دی ئێن ئەی ڕۆڵ ئەبینێت.
04:42
DNA is one of the those things
that does not dissolve.
that does not dissolve.
85
270917
3256
دی ئێن ئەی یەکێکە لەو شتانەی
کە ناتوێتەوە.
کە ناتوێتەوە.
04:46
But for DNA to remember
that something happened,
that something happened,
86
274197
2696
بەڵام بۆ دی ئێن ئەی هەتا بیری بێت چی ڕووی یاوە،
04:48
it has to change somehow.
87
276917
1600
پێویستە بەجۆرێک بگۆڕێت.
04:51
We know the change
can't be in the sequence;
can't be in the sequence;
88
279477
2096
دەزانین ناکرێت گۆڕانکارییەکە
بە ڕێزبەندی بێت؛
بە ڕێزبەندی بێت؛
04:53
if it changed sequence all the time,
89
281597
2096
ئەگەر بەردەوام ڕێزبەندییەکەی بگۆڕێت؛
04:55
then we might be growing like, a new ear
or a new eyeball every single day.
or a new eyeball every single day.
90
283717
4896
ئەوا لەوانەیە هەموو ڕۆژێک، گوێیەکی تر
یان چاوێکی ترمان بۆ درووستبێت.
یان چاوێکی ترمان بۆ درووستبێت.
05:00
(Laughter)
91
288637
1016
(پێکەنین)
05:01
So, instead it changes shape,
92
289677
1976
بۆیە لەجیاتی ئەوە شێوەی ئەگۆڕێت، و
05:03
and that's where those DNA knots come in.
93
291677
1976
لەویا ئەو گرێ دی ئێن ئەیانە
کاریان دەستپێئەکات.
کاریان دەستپێئەکات.
05:05
You can think of them like DNA memory.
94
293677
1960
ئەتوانی وەک بیرەوەری دی ئێن ئەی
سەیریان بکەیت.
سەیریان بکەیت.
05:09
When something big
in our life happens,
in our life happens,
95
297317
2296
کاتێک شتێکی گەورە ڕووئەیات
لە ژیانمانا،
لە ژیانمانا،
05:11
like a traumatic childhood event,
96
299637
2496
وەک ڕووداوێکی ناخۆشی منداڵی،
05:14
stress hormones flood our brain.
97
302157
1880
هۆرمۆنی سترێس لە مێشکمانا ئەڕژێت.
05:16
The stress hormones
don't affect the sequence of DNA,
don't affect the sequence of DNA,
98
304877
2896
هۆرمۆنی سترێس کارناکاتە
سەر ڕیزبەندی دی ئێن ئەی،
سەر ڕیزبەندی دی ئێن ئەی،
05:19
but they do change the shape.
99
307797
2136
بەڵکو شێوەکەی ئەگۆڕن.
05:21
They affect that part of DNA
100
309957
2336
کار ئەکەنە سەر ئەو بەشەی دی ئێن ئەی
05:24
with the instructions for molecular
machines that reduce stress.
machines that reduce stress.
101
312317
3760
بە ڕێنماییەوە بۆ ئامێرە گەردییەکانی
کە فشاری دەروونی زیاد ئەکەن.
کە فشاری دەروونی زیاد ئەکەن.
05:28
That piece of DNA
gets wound up into a knot,
gets wound up into a knot,
102
316797
2376
ئەو بەشە دی ئێن ئەیە ئەبێت
بە گرێیەک، و
بە گرێیەک، و
05:31
and now the dumb builder machines
can't read the plans they need
can't read the plans they need
103
319197
3936
ئێستاش ئامێرە بنیاتنەرە بێمێشکەکان
ناتوانن ئەو پلانانە بخوێننەوە کە پێویستیانە
ناتوانن ئەو پلانانە بخوێننەوە کە پێویستیانە
05:35
to build the machines that reduce stress.
104
323157
2080
بۆ بنیاتنانی ئامێرەکانی کە
فشاری دەروونی کەم ئەکەنەوە.
فشاری دەروونی کەم ئەکەنەوە.
05:38
That's a mouthful, but it's
what's happening on the microscale.
what's happening on the microscale.
105
326037
2976
ئەوە نمونەیەکی بچووکە، بەڵام
ئەوەیە کە ڕووئەیات لەسەر ئاستێکی بچووک.
ئەوەیە کە ڕووئەیات لەسەر ئاستێکی بچووک.
05:41
On the macroscale, you practically lose
the ability to deal with stress,
the ability to deal with stress,
106
329037
3416
لەسەر ئاستی خانەکان، توانای مامەڵەکردن
لەگەڵ فشاری دەروونی لەدەست ئەیەیت، و
لەگەڵ فشاری دەروونی لەدەست ئەیەیت، و
05:44
and that's bad.
107
332477
1536
ئەوەش خراپە.
05:46
And that's how DNA can remember
what happens in the past.
what happens in the past.
108
334037
3200
بەو شێوەیەش دی ئێن ئەی بیری ئەبێت
لە ڕابردوودا چی ڕوویداوە.
لە ڕابردوودا چی ڕوویداوە.
05:51
This is what I think
was happening to me
was happening to me
109
339357
2576
وا بیر ئەکەمەوە ئەمە
بەسەر من هاتبێت
بەسەر من هاتبێت
05:53
when I first started my gender transition.
110
341957
2080
ئەوکاتەی دەستم کرد بە
گۆڕینی ڕەگەزی خۆم.
گۆڕینی ڕەگەزی خۆم.
05:57
I knew I was a woman on the inside,
111
345277
2216
ئەمزانی لەناخەوە مێینەم، و
05:59
and I wore women's clothes on the outside,
112
347517
2976
لە دەریشەوە جلی ژنانەم لەبەر ئەکرد
06:02
but everyone saw me as a man in a dress.
113
350517
2920
بەڵام هەمووان وەک پیاوێک بە جلی
ژنەوە سەیریان ئەکردم.
ژنەوە سەیریان ئەکردم.
06:07
I felt like no matter
how many things I try,
how many things I try,
114
355117
5016
هەستم ئەکرد چەندێک هەوڵبەم،
06:12
no one would ever
really see me as a woman.
really see me as a woman.
115
360157
2616
هەرگیز کەس وەک ژنێک
سەیرم ناکات.
سەیرم ناکات.
06:14
In science, your credibility
is everything,
is everything,
116
362797
3056
لە زانستدا، توانای باوەڕپێکردن
هەمووشتێکە، و
هەمووشتێکە، و
06:17
and people were
snickering in the hallways,
snickering in the hallways,
117
365877
3240
لە ڕاڕەوەکانا خەڵک پێمپێئەکەنین،
06:21
giving me stares,
118
369997
1456
سەیریان ئەکردم،
06:23
looks of disgust --
119
371477
1816
وەک شتێکی قێزەون --
06:25
afraid to be near me.
120
373317
1640
ئەترسان لە نزیکبوونەوە لێم.
06:28
I remember my first big talk
after transition.
after transition.
121
376197
2936
بیرمە بۆ یەکەم جار دوای گۆڕینی ڕەگەزەکەم
کە قسەم بۆ خەڵک کرد.
کە قسەم بۆ خەڵک کرد.
06:31
It was in Italy.
122
379157
1216
لە ئیتاڵیا بووم.
06:32
I'd given prestigious talks before,
123
380397
2416
پێشتر وتاری شکۆمەندانەم یاوە،
06:34
but this one, I was terrified.
124
382837
2816
بەڵام بۆ ئەمەیان، زۆر ئەترسام.
06:37
I looked out into the audience,
125
385677
1776
سەیری گوێگرانم کرد، و
06:39
and the whispers started --
126
387477
2856
چپە دەستیپێکرد --
06:42
the stares,
127
390357
1376
سەیرکردن،
06:43
the smirks, the chuckles.
128
391757
1920
بزەکردن، خەندەکردن.
06:46
To this day, I still have social anxiety
around my experience eight years ago.
around my experience eight years ago.
129
394677
5360
هەتا ئەمڕۆش، دڵەڕاوکێی کۆمەڵایەتیم هەیە
بەهۆی ئەزموونەکەی هەشت ساڵ لەمەوبەرم.
بەهۆی ئەزموونەکەی هەشت ساڵ لەمەوبەرم.
06:53
I lost hope.
130
401917
1200
هیوام لەدەستیا.
06:56
Don't worry,
I've had therapy so I'm OK --
I've had therapy so I'm OK --
131
404877
2896
خەمتان نەبێت.
چارەسەری دەروونیم وەرگرت بۆیە باشم --
چارەسەری دەروونیم وەرگرت بۆیە باشم --
06:59
I'm OK now.
132
407797
1216
ئێستا باشم.
07:01
(Laughter)
133
409037
1816
(پێکەنین)
07:02
(Cheers)
134
410877
1816
(چەپڵەلێدان)
07:04
(Applause)
135
412717
4136
(چەپڵەلێدان)
07:08
But I felt enough is enough:
136
416877
1896
بەڵام هەستم کرد تەواو بەسە:
07:10
I'm a scientist,
137
418797
1616
من زانایەکم،
07:12
I have a doctorate in astrophysics,
138
420437
1856
دکتۆرام هەیە لە فیزیای گەردوونیا،
07:14
I've published in the top journals,
139
422317
1696
لە باشترین جۆرناڵەکاندا نوسراوم هەیە،
07:16
in wave-particle interactions,
space physics,
space physics,
140
424037
2656
لە کارلێکی شەپۆلی تەنەکان،
فیزیای گەردوونی،
فیزیای گەردوونی،
07:18
nucleic acid biochemistry.
141
426717
2096
کیمیای زیندەیی ترشی ناوکی.
07:20
I've actually been trained
to get to the bottom of things, so --
to get to the bottom of things, so --
142
428837
3096
ڕاهێنانم پێکراوە بۆ ئەوەی بتوانم
بچمە بنج و بناوانی هەموو شتەکان، بۆیە --
بچمە بنج و بناوانی هەموو شتەکان، بۆیە --
07:23
(Laughter)
143
431957
1096
(پێکەنین)
07:25
I went online --
144
433077
1256
چومە سەر ئینتەرنێت --
07:26
(Applause)
145
434357
4320
(چەپڵەلێدان)
07:31
So I went online, and I found
fascinating research papers.
fascinating research papers.
146
439437
3816
بۆیە چوومە سەر ئینتەرنێت، و توێژینەوەی
سەرنجڕاکێشم دۆزییەوە.
سەرنجڕاکێشم دۆزییەوە.
07:35
I learned that these DNA knot things
are not always bad.
are not always bad.
147
443277
3296
زانیم کە ئەم گرێیانەی دی ئێن ئەی
هەمووکات شتێکی خراپ نین.
هەمووکات شتێکی خراپ نین.
07:38
Actually, the knotting and unknotting --
148
446597
2336
ڕاستییەکەی، گرێکردنەکە و کرانەوەی گرێکە --
07:40
it's like a complicated computer language.
149
448957
2336
وەک زمانێکی ئاڵۆزی کۆمپیتەر وایە.
07:43
It programs our bodies
with exquisite precision.
with exquisite precision.
150
451317
2960
وردییەکی پێوێنە بۆ جەستەمان
پرۆگرام ئەکات.
پرۆگرام ئەکات.
07:47
So when we get pregnant,
151
455477
1856
بۆیە کاتێک دووگیان ئەبین،
07:49
our fertilized eggs grow
into newborn babies.
into newborn babies.
152
457357
3080
هێلکە پیتێنراوەکانمان ئەبێت
بە مناڵی نوێ.
بە مناڵی نوێ.
07:53
This process requires
thousands of DNA decisions to happen.
thousands of DNA decisions to happen.
153
461317
4056
ئەم پرۆسەیە پێویستی بە هەزارەها
بڕیارە لەسەر ئاستی دی ئێن ئەی.
بڕیارە لەسەر ئاستی دی ئێن ئەی.
07:57
Should an embryo cell become a blood cell?
154
465397
2736
ئایا پێویستە خانەی کۆرپەلەکە
ببێت بە خانەیەکی خوێن؟
ببێت بە خانەیەکی خوێن؟
08:00
A heart cell? A brain cell?
155
468157
1880
خانەیەکی دڵ؟ خانەیەکی مێشک؟
08:02
And the decisions happen
at different times during pregnancy.
at different times during pregnancy.
156
470877
3216
بڕیارەکانیش لە کاتە جیاوازەکانی
کاتی دووگیانیدا دەدرێن.
کاتی دووگیانیدا دەدرێن.
08:06
Some in the first trimester,
some in the second trimester
some in the second trimester
157
474117
3176
هەندێک لە سێ مانگی یەکەم،
هەندێک لە سێ مانگی دووەم و
هەندێک لە سێ مانگی دووەم و
08:09
and some in the third trimester.
158
477317
1560
هەندێکیش لە سێ مانگی سێیەم.
08:14
To truly understand
DNA decision-making,
DNA decision-making,
159
482277
3056
بۆ ئەوەی بەڕاستی لە بڕیاردانی
دی ئێن ئەی تێبگەین،
دی ئێن ئەی تێبگەین،
08:17
we need to see the process
of knot formation in atomic detail.
of knot formation in atomic detail.
160
485357
3760
پێویستە سەیری پرۆسەی درووستبوونی
گرێکان بکەین لەسەر ئاستی گەردیلەیی.
گرێکان بکەین لەسەر ئاستی گەردیلەیی.
08:21
Even the most powerful
microscopes can't see this.
microscopes can't see this.
161
489877
2720
تەنانەت بەهێزترین مایکرۆسکۆپەکانیش
توانای بینینی ئەمەی نیە.
توانای بینینی ئەمەی نیە.
08:26
What if we tried
to simulate these on a computer?
to simulate these on a computer?
162
494196
2721
ئەی ئەگەر لەسەر کۆمپیتەرێک هەوڵبەین
ئەمانە ببزوێنین؟
ئەمانە ببزوێنین؟
08:29
For that we'd need
a million computers to do that.
a million computers to do that.
163
497716
3480
بۆ ئەوە پێویستمان بە ملیۆنێک
کۆمپیتەر ئەبێت.
کۆمپیتەر ئەبێت.
08:34
That's exactly what we have
at Los Alamos Labs --
at Los Alamos Labs --
164
502037
3256
ڕێک ئەوەشمان هەیە لە تاقیگەکانی
لۆس ئالامۆس --
لۆس ئالامۆس --
08:37
a million computers
connected in a giant warehouse.
connected in a giant warehouse.
165
505317
3120
ملیۆنێک کۆمپیتەر لە گەنجینەیەکی
زەبەلاحدا لەیەکتر بەستراون.
زەبەلاحدا لەیەکتر بەستراون.
08:42
So here we're showing the DNA
making up an entire gene
making up an entire gene
166
510237
4016
لێرەیا ئەبینین دی ئێن ئەیەک
جینێکی تەواوەتی پێکئەهێنێت
جینێکی تەواوەتی پێکئەهێنێت
08:46
folded into very specific shapes of knots.
167
514277
3465
توێکراوە بۆ چەند شێوە
گرێیەکی دیاریکراو.
گرێیەکی دیاریکراو.
08:50
For the first time,
168
518517
1336
بۆ یەکەمجار،
08:51
my team has simulated
an entire gene of DNA --
an entire gene of DNA --
169
519877
3696
تیمەکەم توانیان کاری دی ئێن ئەیەکانی
جینێکی تەواو بکەنەوە --
جینێکی تەواو بکەنەوە --
08:55
the largest biomolecular simulation
performed to date.
performed to date.
170
523597
3040
گەورەترین دووبارەکردنەوەی کاری
زیندەگەردی هەتا ئێستا کرابێت.
زیندەگەردی هەتا ئێستا کرابێت.
09:00
For the first time, we're beginning
to understand the unsolved problem
to understand the unsolved problem
171
528477
3456
بۆ یەکەمجار خەریکە تێئەگەین
لە پرسیارە وەڵامنەدراوەکە
لە پرسیارە وەڵامنەدراوەکە
09:03
of how hormones trigger
the formation of these knots.
the formation of these knots.
172
531957
3320
کە چۆن هۆرمۆنەکان کار ئەکەنە
سەر درووستکردنی ئەم گرێیانە.
سەر درووستکردنی ئەم گرێیانە.
09:09
DNA knot formation
can be seen beautifully in calico cats.
can be seen beautifully in calico cats.
173
537557
4576
درووستبوونی گرێی دی ئێن ئەی
بەجوانی لە پشیلەی کالیکۆیا دابینرێت.
بەجوانی لە پشیلەی کالیکۆیا دابینرێت.
09:14
The decision between orange and black
174
542157
2576
بڕیاری نێوان ڕەش و پرتەقاڵی
09:16
happens early on in the womb,
175
544757
1760
زوو لە منداڵداندا ڕووئەیات،
09:19
so that orange-and-black patchy pattern,
176
547070
2776
بەشێوەیەک نەخشەی ڕەش و پرتەقاڵییەکە،
09:21
it's an exact readout of what happened
177
549870
2296
ڕێک بەو شێوەیە دەرئەچێت
09:24
when that cat was
just a tiny little kitten embryo
just a tiny little kitten embryo
178
552190
2376
کە منداڵەکە بە کۆرپەیی هەیبووە
09:26
inside her mom's womb.
179
554590
1440
لەناو سکی دایکیا.
09:28
And the patchy pattern actually happens
in our brains and in cancer.
in our brains and in cancer.
180
556795
5296
ئەو نەخشە پەڵە پەڵەیەش لەناو مێشکمان و
لە شێرپەنجەشدا ڕووئەیات.
لە شێرپەنجەشدا ڕووئەیات.
09:34
It's directly related to intellectual
disability and breast cancer.
disability and breast cancer.
181
562115
3480
ڕاستەوخۆش پەیوەندی هەیە بە پەککەوتنی
بیری و شێرپەنجەی مەمک.
بیری و شێرپەنجەی مەمک.
09:39
These DNA decisions
also happen in other parts of the body.
also happen in other parts of the body.
182
567955
4176
ئەم بڕیارانەی دی ئێن ئەیەکان
لە بەشەکانی لەشیشماندا ڕووئەیەن.
لە بەشەکانی لەشیشماندا ڕووئەیەن.
09:44
It turns out that the precursor genitals
transform into either female or male
transform into either female or male
183
572155
5016
دەرکەوت ئەندامە زایندە سەرەتاییەکە
دەکرێت ببێت بە هی مێینە یان نێرینە
دەکرێت ببێت بە هی مێینە یان نێرینە
09:49
during the first trimester of pregnancy.
184
577195
1920
لە یەکەم سێ مانگی دووگیانیدا.
09:51
The precursor brains, on the other hand,
185
579795
2256
مێشکی سەرەتاییش لەلایەکی تر،
09:54
transform into female or male
during the second trimester of pregnancy.
during the second trimester of pregnancy.
186
582075
3480
ببێت بە مێشکی مێینە یان نێرینە
لە دووەم مانگی دووگیانیدا.
لە دووەم مانگی دووگیانیدا.
09:58
So the current working model
187
586675
2056
کەواتە مۆدێلی کارکردنی ئێستا
10:00
is that a unique mix in my mom's womb
188
588755
3856
ئەوەیە کە تێکەڵەیەکی تایبەت لە سکی دایکما
10:04
caused the precursor genitals
to transform one way,
to transform one way,
189
592635
3536
بووەتە هۆی ئەوەی ئەندامە زایندە
سەرەتاییەکە بەلایەکدا گۆڕاوە
سەرەتاییەکە بەلایەکدا گۆڕاوە
10:08
but the precursor brain
to transform the other way.
to transform the other way.
190
596195
2760
بەڵام مێشکە سەرەتاییەکە بەلایەکی تردا.
10:15
Most of epigenetic research
191
603035
1976
زۆرێک لە توێژینەوەکانی درووستبوون
10:17
has really focused
on stress, anxiety, depression --
on stress, anxiety, depression --
192
605035
3376
تیشکیان خستۆتە سەر فشاری دەروونی،
دڵەڕاوکێ، خەمۆکی --
دڵەڕاوکێ، خەمۆکی --
10:20
kind of a downer,
193
608435
1456
ورە ڕووخێنەر بوون،
10:21
kind of bad things.
194
609915
1216
شتی خراپ بوون.
10:23
(Laughter)
195
611155
1016
(پێکەنین)
10:24
But nowadays --
196
612195
1576
بەڵام ئێستا ---
10:25
the latest stuff --
197
613795
1216
نوێترین شتەکان --
10:27
people are looking at relaxation.
198
615035
1616
خەڵک سەیری پشوودانی مێشک ئەکەن.
10:28
Can that have a positive
effect on your DNA?
effect on your DNA?
199
616675
2240
ئەکرێت ئەوە کاریگەری ئەرێنی
لەسەر دی ئێن ئەی هەبێت؟
لەسەر دی ئێن ئەی هەبێت؟
10:32
Right now we're missing
key data from mice models.
key data from mice models.
200
620195
3120
لە ئێستایا زانیاری کلیلیمان کەمە لەسەر
نموونە وەرگیراوەکانی مشک.
نموونە وەرگیراوەکانی مشک.
10:36
We know that mice relax,
201
624675
1416
ئەزانین کە مشکەکان ئەتوانن پشوو بەن؟
10:38
but could they meditate
like the Dalai Lama?
like the Dalai Lama?
202
626115
3976
بەڵام وەک دالای لاما ئەتوانن
تێڕامان بکەن؟
تێڕامان بکەن؟
10:42
Achieve enlightenment?
203
630115
1776
بگەنە ڕووناکبیری؟
10:43
Could they move stones with their mind
like Jedi Master Yoda?
like Jedi Master Yoda?
204
631915
3696
ئەتوانن بە مێشکی خۆیان بەرد بجوڵێنن
وەک یۆدای مامۆستای جێدای؟
وەک یۆدای مامۆستای جێدای؟
10:47
(Yoda voice): Hm, a Jedi mouse
must feel the force flow, hm.
must feel the force flow, hm.
205
635635
3856
دەنگی یۆدا: هم، جێدایەکی مشک
ئەبێت هەست بە هێز بکات، هم.
ئەبێت هەست بە هێز بکات، هم.
10:51
(Laughter)
206
639515
1936
(پێکەنین)
10:53
(Applause)
207
641475
3080
(چەپڵەلێدان)
10:57
I wonder if the support I've had
since that talk back in Italy
since that talk back in Italy
208
645755
3656
نازانم ئەگەر پشتیوانییەکەی دەستمکەوت
دوای وتارەکەی ئەوجارەم لە ئیتاڵیا
دوای وتارەکەی ئەوجارەم لە ئیتاڵیا
11:01
has tried to unwind my DNA.
209
649435
2000
هەوڵی دابێت دی ئێن ئەیەکەم بکاتەوە.
11:04
Having a great circle of friends,
supportive parents
supportive parents
210
652635
2856
هەبوونی بازنەیەکی باشی هاوڕێکان،
دایک و باوکێکی پشتیوانکەر و
دایک و باوکێکی پشتیوانکەر و
11:07
and being in a loving relationship
211
655515
1976
لە پەیوەندییەکی خۆشەویستیدا بیت
11:09
has actually given me strength
and hope to help others.
and hope to help others.
212
657515
3400
هێز و هیوای یاومەتێ بۆ یارمەتیدانی
خەڵکی تر.
خەڵکی تر.
11:13
At work I wear a rainbow bracelet.
213
661875
2536
لە شوێنی کار بازنێکی پەلکەزێڕینە
لەدەست ئەکەم.
لەدەست ئەکەم.
11:16
Sometimes it raises eyebrows,
but it also raises awareness.
but it also raises awareness.
214
664435
3360
هەندێک جار برۆکان بەرز ئەکاتەوە،
بەڵام وشیاریش بەرز ئەکاتەوە.
بەڵام وشیاریش بەرز ئەکاتەوە.
11:20
There's so many transgender people --
215
668355
2296
چەندین کەس هەن ڕەگەزیان گۆڕیوە --
11:22
especially women of color --
216
670675
1896
بەتایبەتی ژنانی ڕەش پێست --
11:24
that are just one demeaning comment
away from taking their own lives.
away from taking their own lives.
217
672595
4840
کە یەک قسەی خراپ بەسە بۆ ئەوەی
وایان لێبێت خۆیان بکوژن.
وایان لێبێت خۆیان بکوژن.
11:31
Forty percent of us attempt suicide.
218
679195
2440
لەسەدا چلمان هەوڵی خۆکووشتن ئەیەین.
11:35
If you're listening and you feel
like you have no other option,
like you have no other option,
219
683235
5096
ئەگەر گوێئەگریت و هەست ئەکەیت
کە هیچ هەڵبژاردنێکی ترت نییە،
کە هیچ هەڵبژاردنێکی ترت نییە،
11:40
try to call a friend,
220
688355
1776
هەوڵبە پەیوەندی بە هاوڕێیەکەوە بکەیت،
11:42
go online or try to get
in a support group.
in a support group.
221
690155
2120
بچۆرە سەر ئینتەرنێت و هەوڵبە بچیتە ناو
گرووپێکی پشتیوانیکردنەوە.
گرووپێکی پشتیوانیکردنەوە.
11:45
If you're a woman who's not transgender
but you know pain of isolation,
but you know pain of isolation,
222
693755
5176
ئەگەر ژنێکیت کە ڕەگەزت نەگۆڕیوە
بەڵام ئازاری دابڕان ئەزانیت،
بەڵام ئازاری دابڕان ئەزانیت،
11:50
of sexual assault --
223
698955
1616
ئازاری هێرشی سێکسی --
11:52
reach out.
224
700595
1200
داوای یارمەتی بکە.
11:56
So what does it mean to be a woman?
225
704795
2760
کەواتە ژن بوون واتای چییە؟
12:00
The latest research is showing
226
708715
1776
نوێترین توێژینەوە دەریئەخات
12:02
that female and male brains
do develop differently in the womb,
do develop differently in the womb,
227
710515
4096
مێشکی مێینە و نێرینە بەشێوەی
جیاواز پەرە ئەستێنن لە مێشکدا،
جیاواز پەرە ئەستێنن لە مێشکدا،
12:06
possibly giving us females
this innate sense of being a woman.
this innate sense of being a woman.
228
714635
3760
لەوانەیە ئەو هەستی ژن بوونە
ناوەکییە بیات بە ئێمەی مێینە.
ناوەکییە بیات بە ئێمەی مێینە.
12:11
On the other hand,
229
719395
1256
لەلایەکی ترەوە،
12:12
maybe it's our shared sense
of commonality that makes us women.
of commonality that makes us women.
230
720675
4400
لەوانەیە ئەو هەستە هاوبەشەی
هەبوونی خاڵی هاوبەشەبێت بمانکات بە ژن.
هەبوونی خاڵی هاوبەشەبێت بمانکات بە ژن.
12:18
We come in so many different
shapes and sizes
shapes and sizes
231
726195
2336
چەندین قەبارە و شێوەی جیاوازمان هەیە
12:20
that asking what it means to be a woman
may not be the right question.
may not be the right question.
232
728555
4416
کە پرسیاری واتای چییە ژن بیت
لەوانەیە پرسیارێکی درووست نەبێت.
لەوانەیە پرسیارێکی درووست نەبێت.
12:24
It's like asking a calico cat
what it means to be a calico cat.
what it means to be a calico cat.
233
732995
3720
وەک ئەوە وایە لە پشیلەیەکی کالیکۆ بپرسیت
واتای چییە پشیلەیەکی کالیکۆ بیت.
واتای چییە پشیلەیەکی کالیکۆ بیت.
12:29
Maybe becoming a woman
means accepting ourselves
means accepting ourselves
234
737622
4829
لەوانەیە بوون بە ژن واتای
ئەوەبێت خۆمان قبوڵ بکەین
ئەوەبێت خۆمان قبوڵ بکەین
12:34
for who we really are
235
742475
1816
کە بەڕاستی ئێمە کێین و
12:36
and acknowledging the same in each other.
236
744315
2560
هەمان شت لە یەکتریشدا قبوڵ بکەین.
12:39
I see you.
237
747875
1736
ئەتانبینم. و
12:41
And you've just seen me.
238
749635
2120
ئێوەش منتان بینی
12:44
(Applause and cheers)
239
752635
5240
(چەپڵەلێدان)
ABOUT THE SPEAKER
Karissa Sanbonmatsu - Structural biologistKarissa Sanbonmatsu investigates how DNA allows cells in our body to remember events that take place.
Why you should listen
Dr. Karissa Sanbonmatsu is a principal investigator at Los Alamos National Laboratory and the New Mexico Consortium, funded by the National Institutes of Health and the National Science Foundation.
As a principal investigator, Sanbonmatsu has advanced our understanding of the mechanism of the ribosome, antibiotics and riboswitches. She published some of the first structural studies of epigenetic long non-coding RNAs and is currently studying the mechanism of epigenetic effects involving chromatin architecture. She uses a combination of wetlab biochemistry, supercomputers and cryogenic electron microscopy to investigate mechanism in atomistic detail. She is on the board of Equality New Mexico and the Gender Identity Center and is an advocate for LGBT people in the sciences.
Karissa Sanbonmatsu | Speaker | TED.com