TEDxBoulder
Sean Davis: Can we solve global warming? Lessons from how we protected the ozone layer
سیان داڤیس: دەتوانین چارەسەری گەرم بوونی زەوی بکەین؟ وانەیەک سەبارەت بە چۆنیەتی پاراستنی چینی ئۆزۆن
Filmed:
Readability: 5.1
1,825,260 views
ڕێکەوتنامەی مۆنتڕیاڵ سەلماندی، کە جیهان بەیەکەوە هەڵوێست لە دژی گەرمبوونی زەوی وەردەگرن. سێزدە ساڵ دوای ڕێکەتنامە ژینگەییە زۆر سەرکەوتوەکە واژۆ کرا، زانا سیان داڤیس هەڵسەنگاندن بۆ ئەم جیهانەی دەکات کە ئەم ڕێکەتنامەیە بووە ڕێگری. باسی قەدەغەکردنی کلۆرۆ فلۆرۆکاڕبۆنەکان و بەخشینی وانەیەك کە بتوانین ڕێگە لە تەنگەژە ژینگەییەکانی سەردەمەکەمان بگرین.
Sean Davis - Research scientist
Sean Davis studies the climate impacts from human-caused changes of the chemical composition of the atmosphere. Full bio
Sean Davis studies the climate impacts from human-caused changes of the chemical composition of the atmosphere. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:13
So, I'm a climate scientist,
0
1101
3216
من زانایی کەشناسیم.
00:16
and if this room is representative
of the country we live in,
of the country we live in,
1
4341
5378
ئەگەر وا دابنێین ئەم ژوورە
ئەو وڵاتەبێ کە لێی دەژێین،
ئەو وڵاتەبێ کە لێی دەژێین،
00:21
that means about 60 percent of you,
so maybe from about there over,
so maybe from about there over,
2
9743
4491
واتا نزیکی ٦۰ ئامادەبووان
لەوانەشە زیاتر،
لەوانەشە زیاتر،
00:26
don't strongly trust me for information
on the causes of climate change.
on the causes of climate change.
3
14258
4505
کاتێک باسی هۆکارەکانی گۆڕانی کەشوهەوا
دەکەم متمانە بە زانیاریەکانم ناکەن.
دەکەم متمانە بە زانیاریەکانم ناکەن.
00:32
Now, I promise to tell the truth tonight,
4
20312
2063
بەڵێنبێ ئەمشەو ڕاستیەکنتان پێبڵێم،
00:34
but just to humor that demographic,
5
22399
2882
بەڵام تەنها بۆ گاڵتەکردن،
00:37
I've started this talk with a falsehood.
6
25305
2238
ئەم ئاخاوتنەم بە زانیاری
ناڕاست دەست پێکرد.
ناڕاست دەست پێکرد.
پەیمانامەیی پاریس
بەرهەمی دانپێدانە بە
بەرهەمی دانپێدانە بە
00:39
[The Paris Climate Accord
is a product of the recognition
is a product of the recognition
7
27567
2754
گۆڕانی کەشوهەوا
کێشەیەکی جیهانییە...
کێشەیەکی جیهانییە...
00:42
that climate change
is a global problem ...]
is a global problem ...]
8
30345
2024
ئەو لێدوانە لەلایەن
سەرۆک ئۆباما نەدراوە.
سەرۆک ئۆباما نەدراوە.
00:44
This statement was not made
by President Obama.
by President Obama.
9
32383
2191
لە لایەن سەرۆک ڕیەگنەوە دراوە،
00:46
It was made by President Reagan,
10
34598
1563
ئەم لێدوانە سەبارەت بە گۆڕانی کەشوهەوا
پەیماننامەی پاریس نییە
پەیماننامەی پاریس نییە
00:48
and it wasn't about climate change
and the Paris Climate Accord.
and the Paris Climate Accord.
11
36185
3186
00:51
It was actually
about the Montreal Protocol
about the Montreal Protocol
12
39395
2219
لە ڕاستدا دەربارەی ڕێکەوتنامەی مونترياڵە
00:53
and stratospheric ozone depletion.
13
41638
2079
و تەنک بوونەوەی بەرگە هەوای ئۆزۆنە.
00:57
Now, I'm sure that many of you aren't
familiar with this environmental problem,
familiar with this environmental problem,
14
45512
4221
ئێستا، دڵنیام زۆرێک لە ئێوە
لەگەڵ کێشە ژینگەییەکان ئاشنا نین
لەگەڵ کێشە ژینگەییەکان ئاشنا نین
01:01
but you should be,
15
49757
1341
بەڵام پێویستە ئاشنابن،
01:03
because it's a rare
environmental success story.
environmental success story.
16
51122
3670
ئەمە بەهۆی دەگمەنی
سەرکەوتنی چیرۆکە ژینگەییەکانە.
سەرکەوتنی چیرۆکە ژینگەییەکانە.
01:06
And it's worth revisiting,
17
54816
1917
و شایەنی چاو پێداخشانەوەیە،
01:08
because sometimes, we need
to examine the world we've avoided
to examine the world we've avoided
18
56757
3532
چونکە هەندێک جار، پێویستمان بە
هەڵسەنگاندنی ئەم جیهانەیە کە پشتگوێمان
هەڵسەنگاندنی ئەم جیهانەیە کە پشتگوێمان
01:12
in order to find guidance
for the choices we make today.
for the choices we make today.
19
60313
3436
خستووە بۆ ئەوەی پەند لەو
هەڵبژاردنانەی ئەمڕۆمان وەربگرین.
هەڵبژاردنانەی ئەمڕۆمان وەربگرین.
01:16
So let's go back to the 1970s,
20
64900
2556
کاواتە با بگەڕێینەوە بۆ ساڵی ۱۹۷۰،
01:19
when some questionable choices were made:
21
67480
2810
کاتێک هەندێک هەڵبژاردەی
گوماناوی گیرانەبەر:
گوماناوی گیرانەبەر:
01:22
first of all -- hoo --
hairstyles. (Laughs)
hairstyles. (Laughs)
22
70314
4833
لە پێش هەموویان، شێوازی قژبڕین.
(پێکەنین)
(پێکەنین)
01:27
Second of all, objectively
terrible quantities of hairspray,
terrible quantities of hairspray,
23
75171
4124
دووەمەمیان، ڕێژەیەکی هێجگار زۆری سپرای قژ،
01:31
and third, CFCs, chlorofluorocarbons,
24
79319
5069
CFCs ،و سێیەمیان، کلۆرۆفلۆرۆکاڕبۆن
01:36
man-made chemicals that were used
as propellant in aerosol spray cans.
as propellant in aerosol spray cans.
25
84412
4327
مادەی كيمياويى دەستکرد بۆ دروستکردنی
فشار بۆ دەردانی سپڕای ناو قووتوەکان
فشار بۆ دەردانی سپڕای ناو قووتوەکان
01:41
And see, it turns out
these CFCs were a problem
these CFCs were a problem
26
89749
3064
دەركەوت
گرفتە CFCs ئەم
گرفتە CFCs ئەم
01:44
because they were destroying
the ozone layer.
the ozone layer.
27
92837
2845
چونكە ئەوانە چینی ئۆزۆن
وێران دەکەن.
وێران دەکەن.
01:47
Now I'm sure most of you
have heard of the ozone layer,
have heard of the ozone layer,
28
95706
2596
ئێستا دڵنیام زۆرێك لە ئێوە
گوێتان لە چینی ئۆزۆن بووە،
گوێتان لە چینی ئۆزۆن بووە،
01:50
but why does it matter?
29
98326
1442
بەڵام بۆچی ئەمە گرنگە؟
01:51
Well, quite simply,
the ozone layer is earth's sunscreen,
the ozone layer is earth's sunscreen,
30
99792
4610
باش، زۆر بە سادەيى،
چينى ئۆزۆن دژەخۆری زەويە،
چينى ئۆزۆن دژەخۆری زەويە،
01:56
and it's really fragile.
31
104426
1424
و ئەم چینە زۆر ناسکە.
01:58
If you could take all of the ozone,
32
106955
1699
ئەگەر بتوانین هەموو ئۆزۆن لابدەین،
02:00
which is mostly about
10 to 20 miles up above our heads,
10 to 20 miles up above our heads,
33
108678
3162
کە نزیکەی ٢٠ بۆ ١٠ میل لەسەر
سەرمان جێگیر بووە،
سەرمان جێگیر بووە،
02:03
and compress it down
to the surface of the earth,
to the surface of the earth,
34
111864
2902
بەرەو ڕووی زەوی بیپەستێنینەوە،
02:06
it would form a thin shell
only about two pennies thick,
only about two pennies thick,
35
114790
3449
لەوانەيە لە توێكڵێكى تەنک پێك هاتبێت
نزيكەى هێندەی دوو دراوی ئاسن
نزيكەى هێندەی دوو دراوی ئاسن
02:10
about an eighth of an inch.
36
118263
2069
یان نزیکەی هەشت ئينجێكە ئەستور بێت.
02:12
And that thin shell does
an amazing amount of work, though.
an amazing amount of work, though.
37
120356
3431
و ئەو توێژاڵە تەنکە، سەڕەرای تەنکیەکەی
کارێکی سەرسوڕهێنەر دەکات.
کارێکی سەرسوڕهێنەر دەکات.
02:15
It filters out more than 90 percent
of the harmful UV radiation
of the harmful UV radiation
38
123811
5261
زیاتر لە ٩٠ لە سەدی تیشکە زیان
بەخشەکانی سەروبنەوشەیی دەپاڵێوێت
بەخشەکانی سەروبنەوشەیی دەپاڵێوێت
02:21
coming from the sun.
39
129096
1150
کە لە خۆرەوە دێت.
02:23
And while I'm sure many of you
enjoy that suntan that you get
enjoy that suntan that you get
40
131162
5357
و لەکاتێکدا دڵنیام ئێوە
چێژ لە خۆخستنە بەر خۆردەبینن
چێژ لە خۆخستنە بەر خۆردەبینن
02:28
from the remaining 10 percent,
it causes a lot of problems:
it causes a lot of problems:
41
136543
3801
و لەم١٠ لە سەدایە وەردەگرن
بەڵام دەبێتە هۆی کۆمەڵێک گرفت
بەڵام دەبێتە هۆی کۆمەڵێک گرفت
02:32
cataracts,
42
140368
1150
تێکچوونی بیلبیلەی چاو،
02:34
damage to crops,
43
142754
1552
لەناوچوونی دانەوێڵەکان،
02:36
damage to immune systems
44
144330
1923
تێکشکانی سیستەمی بەرگری لەش
02:38
and also skin cancer.
45
146627
1254
و هەروەها شێرپەنجەی پێست.
02:40
It's not an exaggeration
46
148952
1271
زیدەڕۆیی نییە
02:42
to say that a threat to the ozone layer
is a threat to human safety.
is a threat to human safety.
47
150247
3548
گەر بڵێین هەڕەشەکانی سەر چینی ئۆزۆن
هەڕەشەیە بۆ سەلامەتی مرۆڤ.
هەڕەشەیە بۆ سەلامەتی مرۆڤ.
02:47
And actually, ironically,
it was human safety
it was human safety
48
155540
2827
و ڕاستیەکەی، گاڵتەجاڕیە کە
سەلامەتی مرۆڤ بووە هۆکاری
سەلامەتی مرۆڤ بووە هۆکاری
02:50
that motivated the invention
of CFCs in the first place.
of CFCs in the first place.
49
158391
3276
هاندانی داهێنانی
داCFCs .
داCFCs .
02:53
You see, in the early days
of refrigeration,
of refrigeration,
50
161691
2167
لە سەرەتاکانی دروست کردنی ساردکەرەوەکان،
02:55
refrigerators used toxic
and flammable chemicals
and flammable chemicals
51
163882
3642
ساردکەرەوەکان ژەهر و
مادەی کیمیایی مەترسیداریان بەکاردەهێنا،
مادەی کیمیایی مەترسیداریان بەکاردەهێنا،
02:59
like propane and ammonia.
52
167548
1444
وەک پڕۆپان و ئەمۆنیا.
03:01
For good reason,
the refrigeration industry
the refrigeration industry
53
169905
2061
پیشەسازی ساردکەرەوەکان،
03:03
wanted a safe alternative,
54
171990
1546
جێگرەوەیەکی سەلامەتیان دەویست،
03:05
and they found that in 1928,
55
173560
2242
و لە ساڵی ۱۹۲٨دۆزیانەوە،
03:07
when a scientist named Thomas Midgley
56
175826
2254
کاتێک زانایەک بە ناوی سۆماس میدجلیی
03:10
synthesized the first
commercially viable CFCs.
commercially viable CFCs.
57
178104
3047
یەکەم تێکەڵەی گازی بازرگانی CFSs
بەردەست کرد.
بەردەست کرد.
03:14
And in fact, Midgley famously
inhaled CFCs and blew out a candle
inhaled CFCs and blew out a candle
58
182143
6081
میدجلی ئەم گازەی هەڵمژی
و مۆمێکی پێ کوژاندەوە
و مۆمێکی پێ کوژاندەوە
03:20
to demonstrate,
at a scientific conference,
at a scientific conference,
59
188248
2620
بۆ سەلماندنی، لە کۆنگرەیەکی زانستی،
03:22
that they were safe and nonflammable.
60
190892
2420
کە سەلەمەتە و گڕناگرێت.
03:25
And in fact, as a scientist,
I can tell you there is no way
I can tell you there is no way
61
193336
2762
و لەڕاستیدا، وەک زانایەک
ناتوانم بڵێم هیچ ڕێگەیەک نییە
ناتوانم بڵێم هیچ ڕێگەیەک نییە
03:28
you could get away
with that kind of antic today.
with that kind of antic today.
62
196122
2294
لەم ڕۆژگارە بەم شێوەیە
خەڵک هەڵخەڵەتێنیت.
خەڵک هەڵخەڵەتێنیت.
03:30
I mean, wow.
63
198440
2190
مەبەستم، واو.
03:33
But really, at the time,
64
201084
1866
بەڵام لە کاتی خۆییدا
03:34
CFCs were a really remarkable invention.
65
202974
3951
CFCs
بەڕاستی داهێنانێکی ناوازە بوو.
بەڕاستی داهێنانێکی ناوازە بوو.
03:38
They allowed what we now know
as modern-day refrigeration
as modern-day refrigeration
66
206949
3223
ڕێگەیان بۆ داهێنانی ساردکەرەوەی سەردەم،
03:42
and air-conditioning and other things.
67
210196
1810
و فێنک کەرەوە و شتەکانی تر خۆش کرد.
03:44
So it wasn't actually until
over 40 years later, in the 1970s,
over 40 years later, in the 1970s,
68
212677
5714
٤۰ساڵ دواتر، لە ساڵی ۱۹۷۰.
03:50
when scientists realized that CFCs
would break down high in the atmosphere
would break down high in the atmosphere
69
218415
4698
کاتێک زاناکان بۆیان دەرکەوت
ئەم گازانە لە بەرگی هەوای زەوی تێکدەشکێت
ئەم گازانە لە بەرگی هەوای زەوی تێکدەشکێت
03:55
and damage the ozone layer.
70
223137
2306
و زیان بە چینی ئۆزۆن دەگەیەنێت.
03:57
And this finding really set off
a lot of public concern.
a lot of public concern.
71
225467
2650
ئەم دۆزینەوەیە بووە
هۆی مەترسی بەکارهێنەران.
هۆی مەترسی بەکارهێنەران.
04:00
It led, ultimately, to the banning
of CFC usage in aerosol spray cans
of CFC usage in aerosol spray cans
72
228141
5148
دواتر لە قتووی سپڕا قەدەغەکرا لە،
04:05
in the US and a few
other countries in 1978.
other countries in 1978.
73
233313
3248
ولایەتە یەکگرتووەکان و
چەند وڵاتێکی تردا لە ۱۹۷٨ کرا.
چەند وڵاتێکی تردا لە ۱۹۷٨ کرا.
04:09
Now, the story doesn't end there,
74
237788
1595
چیرۆکی ئەم گازە
لێرە کۆتایی نایەت،
لێرە کۆتایی نایەت،
04:11
because CFCs were used
in much more than just spray cans.
in much more than just spray cans.
75
239407
3023
چونکە ئەم گازە لە شوێنتریش،
جگە لە سپڕای قتوو، بەکاردێت.
جگە لە سپڕای قتوو، بەکاردێت.
04:15
In 1985, scientists discovered
the Antarctic ozone hole,
the Antarctic ozone hole,
76
243684
4206
لە ۱۹٨٥، زاناکان کونی ئۆزۆنی
جەمسەری باشووری زەویان دۆزییەوە،
جەمسەری باشووری زەویان دۆزییەوە،
04:20
and this was a truly alarming discovery.
77
248905
2974
و بەڕاستی دۆزینەوەیەکی ترسناک بوو.
04:23
Scientists did not expect this at all.
78
251903
2430
زاناکان هەرگیز پێشبینی ئەوەیان نەدەکرد.
04:28
Before the Antarctic ozone hole,
79
256210
1584
پێش کونی ئۆزۆنی جەمسەری باشور،
04:29
scientists expected
maybe a five or 10 percent reduction
maybe a five or 10 percent reduction
80
257818
3777
زاناکان پێشبینیان دەکرد کە
٥ یان ١٠ لە سەدی چینی
٥ یان ١٠ لە سەدی چینی
04:33
in ozone over a century.
81
261619
2032
ئۆزۆن لە سەدەیەک تەنکتر بێت.
04:35
But what they found
over the course of less than a decade
over the course of less than a decade
82
263675
4501
بەڵام بۆیان بەدەرکەوت
کە لە کەمتر لە یەک دەیەدا
کە لە کەمتر لە یەک دەیەدا
04:40
was that more than a third of the ozone
had simply vanished,
had simply vanished,
83
268200
4387
٣ لە سەر چواری چینی ئۆزۆن بزر بوو،
04:44
over an area larger
than the size of the US.
than the size of the US.
84
272611
2455
لە شوێنێک کە گەورەترە لە
سنوری ویلایەتە یەکگرتووەکان.
سنوری ویلایەتە یەکگرتووەکان.
04:48
And although we now know that CFCs
are the root cause of this ozone hole,
are the root cause of this ozone hole,
85
276645
4038
CFCs و هەروەها ئێستا ئێمە دەزانین
هۆی ڕیشەیی ئەم کونی ئۆزۆنەیە،
هۆی ڕیشەیی ئەم کونی ئۆزۆنەیە،
04:52
at the time, the science
was far from settled.
was far from settled.
86
280707
2354
لە کاتێکدا، زاناکان دوورن
هاوڕا نەبوون.
هاوڕا نەبوون.
04:56
Yet despite this uncertainty,
87
284105
3012
سەڕەرای ئەم دوودڵیە،
04:59
the crisis helped spur nations to act.
88
287141
2507
ئەم تەنگەژەیە هانی گەلەکانیدا
تا هەڵویست وەربگرن.
تا هەڵویست وەربگرن.
05:02
So that quote that I started
this talk with,
this talk with,
89
290740
3613
ئەو قسەی کە ئەم ئاخاوتنەم پێ دەست پێکرد،
05:06
about the Montreal Protocol,
from President Reagan --
from President Reagan --
90
294377
2956
دەربارەی ڕێکەوتنامەی مۆتریاڵ
لەلایەن سەرۆک ڕێگەنەوە
لەلایەن سەرۆک ڕێگەنەوە
05:09
that was his signing statement
when he signed the Montreal Protocol
when he signed the Montreal Protocol
91
297357
3827
ناوبراو لە ساتی واژۆ کردنی
ڕێکەوتنامەی مۆنتریاڵ ئەم قسەی کردووە
ڕێکەوتنامەی مۆنتریاڵ ئەم قسەی کردووە
05:13
after its unanimous ratification
by the US Senate.
by the US Senate.
92
301208
3798
پاش ئەوەی بە تێکڕا لەلايەن سێناتی
ولایەتە يەكگرتووەكان پەسند کرا.
ولایەتە يەكگرتووەكان پەسند کرا.
05:17
And this is something
that's truly worth celebrating.
that's truly worth celebrating.
93
305030
2517
ئەمە بۆنەیەکە کە شایستەی ئاهانگ گێڕانە.
05:19
In fact, yesterday was the 30th
anniversary of the Montreal Protocol.
anniversary of the Montreal Protocol.
94
307571
4882
ڕاستیەکەی، دوێنێ ۳۰ یەمین
ساڵیادی ڕێکەوتنامەی مۆنتریاڵ بوو.
ساڵیادی ڕێکەوتنامەی مۆنتریاڵ بوو.
05:24
(Applause)
95
312477
6260
(چەپڵەڕێزان)
05:30
Because of the protocol,
96
318761
1742
بە هۆی ڕێکەوتنامەکەوە،
05:32
ozone-depleting substances
are now declining in our atmosphere,
are now declining in our atmosphere,
97
320527
4357
ئەم گازانەی دەبنە هۆکاری
تەنکبوونەوەی چینی ئۆزۆن، ڕوو لە کەمین
تەنکبوونەوەی چینی ئۆزۆن، ڕوو لە کەمین
05:36
and we're starting to see the first signs
of healing in the ozone layer.
of healing in the ozone layer.
98
324908
3495
ئاماژە سەرەتاییەکانی باشبوونەوەی
چینی ئۆزۆنمان هەست پێکرد.
چینی ئۆزۆنمان هەست پێکرد.
05:41
And furthermore, because many
of those ozone-depleting substances
of those ozone-depleting substances
99
329118
4000
و هەروەها، چونکە زۆرێک
لەم گازانەی دەبنە هۆی تەنکبوونی ئۆزۆن
لەم گازانەی دەبنە هۆی تەنکبوونی ئۆزۆن
05:45
are also very potent greenhouse gases,
100
333142
2718
هەمان گاز زیانبەخشەکانی
بەرگی هەوای زەوین،
بەرگی هەوای زەوین،
05:47
the Montreal Protocol
has actually delayed global warming
has actually delayed global warming
101
335884
2778
ڕێکەوتنامەی مۆنتریاڵ
گەرم بوونی جیهانی بۆ زیاتر لە
گەرم بوونی جیهانی بۆ زیاتر لە
05:50
by more than a decade.
102
338686
1285
سەدەیەک دواخست.
05:52
That's just wonderful.
103
340628
1267
ئەوە دڵڕفێنە.
05:54
But I think it's worth
asking the question,
asking the question,
104
342728
4473
بەڵام پێم وایە لە جێگەی
خۆیەتی پرسیار بکەین،
خۆیەتی پرسیار بکەین،
05:59
as we face our current
environmental crisis, global warming,
environmental crisis, global warming,
105
347225
3602
کاتێ ڕووبەڕووی قەیرانە
ژینگەییەکانی و گەرمبوونی جیهان دەبین،
ژینگەییەکانی و گەرمبوونی جیهان دەبین،
06:02
what lessons can we learn from Montreal?
106
350851
2375
دەتوانین چ وانەیەک لە مۆنتریاڵ فێرببین؟
06:05
Are there any? I think there are.
107
353250
2339
ئایا هیچ وانەیەک هەیە؟ بەڵێ وانە هەیە.
06:08
First, we don't need
absolute certainty to act.
absolute certainty to act.
108
356765
4317
یەکەم، پێویستمان
بە دڵنیایی تەواو نیە تا هەڵوێست وەربگرین.
بە دڵنیایی تەواو نیە تا هەڵوێست وەربگرین.
06:13
When Montreal was signed,
109
361742
1712
کاتێک ڕێکەوتنامەی مۆنتریاڵ واژۆ کرا،
06:15
we were less certain then
of the risks from CFCs
of the risks from CFCs
110
363478
4041
ئێمە ئەو کات کەمتر لە زیانەکانی
CFCs دڵنیا نەبووین
CFCs دڵنیا نەبووین
06:19
than we are now of the risks
from greenhouse gas emissions.
from greenhouse gas emissions.
111
367543
4452
وەک ئەوەی ئێستا لە مەترسی دەردانی
گازە زیانبەخشەکانی بەرگی زەوی دڵنیاین.
گازە زیانبەخشەکانی بەرگی زەوی دڵنیاین.
گومان و بە کەم سەیرکردنی مەترسییەکان
دوو ڕێگەن کە لە لایەن ئەو کەسانەی کە
دوو ڕێگەن کە لە لایەن ئەو کەسانەی کە
06:25
A common tactic that people
who oppose climate action use
who oppose climate action use
112
373116
3778
06:28
is to completely ignore risk
and focus only on uncertainty.
and focus only on uncertainty.
113
376918
4063
بەرهەڵستی کارکردنن دژی گۆڕانکاریە
کەشوهەوایەکان پەنایان بۆ دەبرێت.
کەشوهەوایەکان پەنایان بۆ دەبرێت.
06:33
But so what about uncertainty?
114
381648
1561
بەڵام چی دەربارەی گومانەکان؟
06:35
We make decisions in the face
of uncertainty all the time,
of uncertainty all the time,
115
383937
3579
ئێمە هەمیشە هەوڵ دەدەین
گومانەکانمان ساغ بکەینەوە،
گومانەکانمان ساغ بکەینەوە،
06:39
literally all the time.
116
387540
1954
بە واتای وشە هەموو کاتێک.
06:41
You know, I'll bet those of you
who drove here tonight,
who drove here tonight,
117
389518
4440
گرەو لەگەڵ ئەوانە دەکەم
کە ئەمشەو بە ئۆتۆمبێل هاتوون
کە ئەمشەو بە ئۆتۆمبێل هاتوون
06:45
you probably wore your seat belt.
118
393982
1857
ئەگەرێکی زۆرە پشتێنی
سەلامەتیتان بەستبێت.
سەلامەتیتان بەستبێت.
و کەوایە لە
خۆتان بپرسن،
خۆتان بپرسن،
06:48
And so ask yourself,
119
396807
1208
ئایا لە لایەن کەسێکەوە داواتان
لێکراوە پشتێنی سەلامەتی ببەستن
لێکراوە پشتێنی سەلامەتی ببەستن
06:50
did you wear your seat belt
because someone told you
because someone told you
120
398039
2589
06:52
with a hundred percent [certainty]
121
400652
1907
،بەبێ هیچ گومانێک،
06:54
that you would get
in a car crash on the way here?
in a car crash on the way here?
122
402583
2408
چونکە ڕەنگە لە ڕێگەدا توشی
پێکدادانی ئۆتۆمبیل ببیت؟
پێکدادانی ئۆتۆمبیل ببیت؟
06:57
Probably not.
123
405711
1424
لە ڕاستیدا دوورە.
06:59
So that's the first lesson.
124
407159
2318
کەواتە ئەمە یەکەم وانەیە.
07:01
Risk management and decision making
always have uncertainty.
always have uncertainty.
125
409501
3261
بەڕێوەبردنی سەرکێشیەکان و بڕیاردان
هەمیشە گوماناوین.
هەمیشە گوماناوین.
07:05
Ignoring risk and focusing
only on uncertainty is a distraction.
only on uncertainty is a distraction.
126
413494
3760
پشتگوێ خستنی مەترسی و تیشک خستەنە
سەر گومان ڕوخێنەرە.
سەر گومان ڕوخێنەرە.
07:10
In other words, inaction is an action.
127
418372
3817
بە واتايەكى ديكە،
دەستەوەستان دەبێتە هەڵوێست.
دەستەوەستان دەبێتە هەڵوێست.
07:16
Second, it takes a village
to raise a healthy environment.
to raise a healthy environment.
128
424767
4960
دووەم، بۆ سەرخستنی ژینگەیەکی تەندروست
پێویستمان بە هەر ٥ پەنجەی دەست هەیە.
پێویستمان بە هەر ٥ پەنجەی دەست هەیە.
07:22
The Montreal Protocol wasn't just
put together by industry and governments
put together by industry and governments
129
430869
4039
ڕێکەوتنامەی مۆنتریاڵ بە تەنها لایەن
حکومەت، بازرگانەکان، گروپەکانی داكۆكيکاری
حکومەت، بازرگانەکان، گروپەکانی داكۆكيکاری
07:26
or environmental advocacy
groups and scientists.
groups and scientists.
130
434932
3971
ژينگە یان زاناکان سەرنەخرا.
07:30
It was put together by all of them.
131
438927
1712
بەڵکو بەیەکەوە هەموویان سەریانخست.
07:32
They all had a seat at the table,
132
440663
2403
هەموویان ڕۆڵیان هەبوو،
07:35
and they all played
an important role in the solution.
an important role in the solution.
133
443090
2925
و هەموویان ڕۆڵی کاریگەریان هەبوو.
07:38
And I think in this regard,
134
446039
1351
بۆیە پێم وایە،
07:39
we're actually seeing
some encouraging signs today.
some encouraging signs today.
135
447414
2382
ئێمە، ئەمڕۆ، هەندێک
ئاماژەی موژدەهێنەر دەبینین.
ئاماژەی موژدەهێنەر دەبینین.
07:41
We see not just environmental groups
concerned about climate change
concerned about climate change
136
449820
4590
نیگەرانیە ژینگەییەکان تەنها لە گروپی
چالاکانی بواری ژینگە قەتیس نەبووە
چالاکانی بواری ژینگە قەتیس نەبووە
07:46
but also civic and religious groups,
137
454434
2590
بەڵکو گروپە ئاینی، جڤاکی، سەربازی
07:49
the military and businesses.
138
457048
2333
و بازرگانیەکانیش هەمان نیگەرانی دەردەبڕن.
07:52
So wherever you find yourself
on that spectrum,
on that spectrum,
139
460744
2823
لە هەر یەک لەم چینانە خۆت دەدۆزیتەوە،
لە سەر مێزی گفتۆگۆ
پێویستمان پێتە، چونکە
پێویستمان پێتە، چونکە
07:55
we need you at the table,
140
463591
1704
07:57
because if we're going
to solve global warming,
to solve global warming,
141
465319
2192
گەر قەرار بێت بەرهەڵستی
گەرمبوونی زەوی ببینەوە،
گەرمبوونی زەوی ببینەوە،
07:59
it's going to take actions at all levels,
142
467535
2060
ئەوا لە گشت ئاستەکانی نێونەتەوەی و
08:01
from the individual to the international
143
469619
2694
تاکە کەسی و خەڵک بە گشتی
08:04
and everything in between.
144
472337
1705
پێویستمان بە هەڵویست و کارە.
08:08
Third lesson:
145
476621
1150
وانەی سێیەم:
08:10
don't let the perfect
be the enemy of the good.
be the enemy of the good.
146
478673
2571
مەهێڵە باشترین ببێتە دوژمنی باش.
08:14
While Montreal has become the brake pedal
for stopping ozone depletion,
for stopping ozone depletion,
147
482390
5260
لەو كاتەى مۆنتڕیاڵ بووە هۆی وەستانی
تەنکبوونەوەی زیاتری چینی ئۆزۆن،
تەنکبوونەوەی زیاتری چینی ئۆزۆن،
08:19
at its beginning, it was more
just like a tap on the brakes.
just like a tap on the brakes.
148
487674
3579
لە سەرەتا هەوڵێکی زۆر سەرەتایی بوو.
08:24
It was actually the later
amendments to the protocol
amendments to the protocol
149
492524
3330
لە ڕاستیدا هەمواركردنەوەکانی ڕێکەوتنامەکە
08:27
that really marked the decision
to hit the brakes on ozone depletion.
to hit the brakes on ozone depletion.
150
495878
3905
هۆکاری ڕاستەقینەی ڕێگەگرتن
لە تەنکبوونی زیاتری ئۆزۆنن.
لە تەنکبوونی زیاتری ئۆزۆنن.
بۆ ئەو کەسانەی
ڕەشبینن و دەڵێن:
ڕەشبینن و دەڵێن:
08:33
So to those who despair
151
501061
1382
08:34
that the Paris Climate Accord
didn't go far enough
didn't go far enough
152
502467
3333
کە ڕێکەوتنامەی پاریس
ئامانجی خۆی نەپێکاوە
ئامانجی خۆی نەپێکاوە
08:37
or that your limited actions on their own
won't solve global warming,
won't solve global warming,
153
505824
4956
یان سنورداری هەندێ کار لەخۆڕا
چارەسەری گەرم بوونی جیهان ناکەن،
چارەسەری گەرم بوونی جیهان ناکەن،
08:42
I say don't let the perfect
be the enemy of the good.
be the enemy of the good.
154
510804
3531
پێیان دەڵێم:
مەهێڵن باشترین ببێتە دوژمنی باش.
مەهێڵن باشترین ببێتە دوژمنی باش.
08:48
And finally, I think it helps us
to contemplate the world we've avoided.
to contemplate the world we've avoided.
155
516439
4833
و لە کۆتایدا، پێموابێ یارمەتیمان دەدات
بۆ بیرکردنەوە لە جیهانە پشتگوێخراوەکەمان.
بۆ بیرکردنەوە لە جیهانە پشتگوێخراوەکەمان.
08:54
Indeed, the world we have avoided
by enacting the Montreal Protocol
by enacting the Montreal Protocol
156
522742
5768
لە ڕاستيدا، ئەو جيهانەی بە دەركردنى
ڕێکەوتنامەی مۆنتریاڵ بەرگریمان لێکردوە
ڕێکەوتنامەی مۆنتریاڵ بەرگریمان لێکردوە
09:00
is one of catastrophic changes
157
528534
2186
یەکێکە لە گۆڕانە کاریگەرەکان
09:02
to our environment
and to human well-being.
and to human well-being.
158
530744
2150
بۆ دەوروبەرمان
و بۆ باشيى مرۆڤ.
و بۆ باشيى مرۆڤ.
09:05
By the 2030s, we'll be avoiding millions
of new skin cancer cases per year
of new skin cancer cases per year
159
533846
6240
تا ٢٠٣٠، ئێمە ڕێگە لە ملیۆنەها
حالەتی نوێی شێرپەنجەی پێست دەگرین
حالەتی نوێی شێرپەنجەی پێست دەگرین
09:12
with a number that would only grow.
160
540110
2050
لەگەڵ ڕێژەیەکی گەشەسەندوی بەردەوام.
09:15
If I'm lucky, I'll live long enough
to see the end of this animation
to see the end of this animation
161
543549
4406
ئەگەر بەختەوەربم و ئەوەندە دەژێم
تاوەکو کۆتایی ئەو فیلم کارتۆنیە ببینم
تاوەکو کۆتایی ئەو فیلم کارتۆنیە ببینم
09:19
and to see the ozone hole
restored to its natural state.
restored to its natural state.
162
547979
3197
و کونی ئۆزۆن ببینم
بچێتەوە دۆخی ئاسایی خۆی.
بچێتەوە دۆخی ئاسایی خۆی.
09:24
So as we write the story
for earth's climate future
for earth's climate future
163
552573
3329
هەر وەک چۆن چیرۆکمان بۆ
کەشی داهاتووی زەوی داڕشتووە
کەشی داهاتووی زەوی داڕشتووە
09:27
for this century and beyond,
164
555926
1484
بۆ ئەم سەدەیە و سەدەی دواتر،
09:29
we need to ask ourselves,
what will our actions be
what will our actions be
165
557434
3461
ئێمە پێویستە پرسیار لە خۆمان بکەین،
هەڵوێستمان چی دەبێت
هەڵوێستمان چی دەبێت
09:32
so that someone can stand on this stage
166
560919
2342
کاتێک ئەو کەسانەی
لەسەر ئەم شانۆیە بوەستن
لەسەر ئەم شانۆیە بوەستن
09:35
in 30 or 50 or a hundred years
167
563285
4460
لە ۳۰ یان ٥۰ یان ۱۰۰ساڵی داهاتوو
09:39
to celebrate the world
that they've avoided.
that they've avoided.
168
567769
2340
بۆ ئاهەنگگێڕان بە بۆنەی
ڕێگەگرتن لە هەڵدێری زەوی.
ڕێگەگرتن لە هەڵدێری زەوی.
09:43
Thank you.
169
571220
1151
سپاس.
09:44
(Applause)
170
572395
4470
(چەپڵەڕێزان)
ABOUT THE SPEAKER
Sean Davis - Research scientistSean Davis studies the climate impacts from human-caused changes of the chemical composition of the atmosphere.
Why you should listen
Sean Davis studies long-term change in the chemical composition and circulation of the stratosphere, with an emphasis on human-caused perturbations to the Earth’s protective ozone layer and their impact on climate at the surface. He is a research scientist at the University of Colorado's Cooperative Institute for Research in Environmental Sciences and the NOAA Earth System Research Laboratory’s Chemical Sciences Division.
Sean Davis | Speaker | TED.com