ABOUT THE SPEAKER

Lera Boroditsky - Cognitive scientist
Lera Boroditsky is trying to figure out how humans get so smart.

Why you should listen

Lera Boroditsky is an associate professor of cognitive science at University of California San Diego and editor in chief of Frontiers in Cultural Psychology. She previously served on the faculty at MIT and at Stanford. Her research is on the relationships between mind, world and language (or how humans get so smart).

Boroditsky has been named one of 25 visionaries changing the world by the Utne Reader, and is also a Searle Scholar, a McDonnell scholar, recipient of an NSF Career award and an APA Distinguished Scientist lecturer. She once used the Indonesian exclusive "we" correctly before breakfast and was proud of herself about it all day.

More profile about the speaker
Lera Boroditsky | Speaker | TED.com

TEDWomen 2017

Lera Boroditsky: How language shapes the way we think

Lera Boroditsky: ဘာသာစကားက ကျွန်ုပ်တို့ စဉ်းစားပုံကို ပုံသွင်းပေးပုံ

Filmed: 2017-11-01

Readability: 3.3

9,816,653 views

ကမ္ဘာတဝှမ်းမှာ သုံးနှုန်းပြောဆိုကြတဲ့ ဘာသာစကားတွေ ၇၀၀၀ ခန့် ရှိပါတယ်။ ပြီးတော့ အဲဒီဘာသာစကားတွေဟာ ကိုယ့်နည်း ကိုယ်ဟန်နဲ့ မတူကွဲပြားကြပါတယ်။ ဒါပေမဲ့ ၎င်းတို့ဟာ ကျွန်ုပ်တို့ရဲ့ တွေးခေါ်ပုံကို ပုံသွင်းပေးနိုင်ကြသလား။ သိမြင်နားလည်မှု ပညာရှင် Lera Boroditsky က ဘာသာစကား ဆိုင်ရာ ဥပမာတွေကို၊ ဘယ်ညာအစား အရပ်လေးမျက်နှာဦးတည်ချက်များကို သုံးကးြတဲ့ သြစတြေးလျထဲက ဘော်ရီဂျင်နီ လူ့အဖွဲ့အစည်းနဲ့ ရုရှား ဘာသာစကားထဲက အပြာရောင် အတွက် စကားလုံး တစ်လုံးမက သုံးနေခြင်း ဥပမာ အပါအဝင်ကို၊ မျှဝေပေးရင်း ဟုတ်ကဲ့လို့ ဖြေရမှာ ဖြစ်ကြောင်း တင်ပြထားပါတယ်။ "ဘာသာစကားတွေ မတူကွဲပြားမှုတွေရဲ့ အလှတရားက လူသားဦးနှောက်ရဲ့ ဖန်တီးကြံဆနိုင်စွမ်းနဲ့ ပျော့ပြောင်းမှုကို ဖွင့်ထုတ် ပြသနေပါတယ်" လို့ Boroditsky က ဆိုပါတယ်။ "လူ့ဦးနှောက်ဟာ သိမြင်လို့ရတဲ့ စကြာဝဠာကို တစ်ခုတင်မကဘဲ ၇၀၀၀ အထိကို တီထွင်ပေးထားတာကို ထောက်ပြနိုင်ပါတယ်။

Lera Boroditsky - Cognitive scientist
Lera Boroditsky is trying to figure out how humans get so smart. Full bio

Double-click the English transcript below to play the video.

အခု ကျမဟာ ရှင်တို့နဲ့ စကားပြောဖို့
ဘာသာစကားကို သုံးမယ် ...

00:12

So, I'll be speaking to you
using language ...

0

940

2575

00:16

because I can.

1

4090

1520

ကျွန်မ လုပ်နိုင်လို့ပါ။

00:17

This is one these magical abilities
that we humans have.

2

5634

3153

အဲဒါဟ လူသားတွေဆီမှာ ရှိတဲ့ အံ့အားသင့်စရာ
လုပ်နိုင်စွမ်း တစ်ခုပါ။

00:21

We can transmit really complicated
thoughts to one another.

3

9114

3952

ကျွန်မတို့ဟာ တကယ့်ကို ရှုပ်ထွေးတဲ့ အတွေး
အခေါ်တွေကို တဦးမှတဦးထံ ပို့ပေးနိုင်ကြတယ်။

ကျွန်မ အခုလုပ်နေတာကို ရှင်းပြရရင်၊ ကျမ
ပါးစပ်ဖြင့် အသံတွေကို ထုတ်လုပ်နေတယ်

00:25

So what I'm doing right now is,
I'm making sounds with my mouth

4

13479

3595

အသက်နဲ့အတူ ကျွန်မ ရှုထုတ်နေတာပါ။

00:29

as I'm exhaling.

5

17098

1215

00:30

I'm making tones and hisses and puffs,

6

18337

2348

ကျွန်မဟာ အသံအနိမ့်အမြင့်၊
လေယူလေသိမ်း မျိုးစုံကို ထုတ်လုပ်ပါတယ်။

00:32

and those are creating
air vibrations in the air.

7

20709

3010

အဲဒါတွေက ဝန်းကျင်ရှိ လေကို
လှုပ်ခါစေပါတယ်။

00:35

Those air vibrations are traveling to you,

8

23743

2446

အဲဒီ လှုပ်ခတ်နေတဲ့ လေဟာ
ရှင်တို့ဆီကို သွားလျက်

ရှင်တို့ရဲ့ နားစည်တွေကို ရိုက်ခတ်ပါတယ်၊

00:38

they're hitting your eardrums,

9

26213

1785

00:40

and then your brain takes
those vibrations from your eardrums

10

28022

4580

အဲဒီကျတော့ သင့်ဦးနှောက်က အဲဒီလို
တုန်ခါမှုကို နားစည်တွေထံမှ ရယူလျက်

အတွေးအခေါ်များ အဖြစ်သို့ ပြောင်းပေးတဲ့လို့

00:44

and transforms them into thoughts.

11

32626

2753

00:48

I hope.

12

36031

1151

ကျွန်မမျှော်လင့်မိပါတယ်။

00:49

(Laughter)

13

37206

1003

(ရယ်သံများ)

00:50

I hope that's happening.

14

38233

1157

အဲဒီလို ဖြစ်ပျက်နေပြီ ထင်တယ်။

00:51

So because of this ability,
we humans are able to transmit our ideas

15

39414

4576

အဲဒီလို လုပ်နိုင်စွမ်းကြောင့်
လူသားတွေဟာ မိမိတို့ရဲ့ အတွေးအခေါ်တွေကို

ဝေးလှတဲ့ ဒေသများနဲ့ အချိန်ကာလထိတိုင်
ထုတ်လွှင့်ပေးနိုင်တယ်။

00:56

across vast reaches of space and time.

16

44014

2692

00:58

We're able to transmit
knowledge across minds.

17

46730

4536

ကျွန်မတို့ဟာ အသိစိတ်များကို ဖြတ်ပြီး
အသိပညာတွေကို ထုတ်လွှင့်နိုင်ကြတယ်။

ကျွန်မဟာ ရှင်တို့ရဲ့ အသိစိတ်ထဲကို
ထူးဆန်းတဲ့စိတ်ကူးကို ထည့်ပေးနိုင်တယ်။

01:03

I can put a bizarre new idea
in your mind right now.

18

51290

3161

01:06

I could say,

19

54475

1155

ကျွန်မက ရှင်တို့အား

"ကွမ်တမ် မက္ကင်းနစ်ကို စဉ်းစားနေရင်း

01:08

"Imagine a jellyfish waltzing in a library

20

56367

3208

ပင်လယ်ခူ စာကြည့်တိုက် ကနေပုံ"ကို စိတ်ကူး
ကြည့်စေချင်တယ်။

01:11

while thinking about quantum mechanics."

21

59599

2176

01:13

(Laughter)

22

61799

1398

(ရယ်သံများ)

ဒီတော့၊ ရှင်တို့ဘဝဟာ အခုထက်ထိ အတော်အသင့်
အဆင်ပြေခဲ့တယ် ဆိုရင်၊

01:15

Now, if everything has gone
relatively well in your life so far,

23

63221

3028

ရှင်တို့ ဒါကို အရင်တုန်း
စဉ်းစားချင်မှ စဉ်းစားခဲ့ကြမှာပါ။

01:18

you probably haven't had
that thought before.

24

66273

2112

01:20

(Laughter)

25

68409

1002

(ရယ်သံများ)

01:21

But now I've just made you think it,

26

69435

1732

ဒီနေ့ ကျွန်မက အဲဒါကို
ရှင်တို့အား စဉ်းစားလာစေခဲ့တယ်၊

01:23

through language.

27

71191

1155

ဘာသာစကား မှတဆင့်ပါ။

01:24

Now of course, there isn't just
one language in the world,

28

72654

2724

ကမ္ဘာပေါ်မှာ ဘာသာစကား တခုမက
ရှိကြတာ အမှန်ပါပဲ၊

ကမ္ဘာတဝမ်း သုံးနှုန်းပြောဆိုကြတဲ့
ဘာသာစကားတွေ ၇၀၀၀ ခန့် ရှိတယ်။

01:27

there are about 7,000 languages
spoken around the world.

29

75402

2645

01:30

And all the languages differ
from one another in all kinds of ways.

30

78071

3160

ပြီးတော့ အဲဒီဘာသာစကားတွေ ကိုယ့်နည်း
ကိုယ်ဟန်နဲ့ မတူကွဲပြားကြပါတယ်။

01:33

Some languages have different sounds,

31

81255

3091

တချို့ဘာသာစကားတွေထဲမှာ
မတူတဲ့ အသံတွေ ရှိကြတယ်၊

01:36

they have different vocabularies,

32

84370

1719

မတူတဲ့ ဝေါဟာရတွေကို သုံးကြတယ်၊

01:38

and they also have different structures --

33

86113

2039

အဲဒါ့အပြင် ရေးဖွဲ့ပုံကလည်း
ကွဲပြားပါသေးတယ်--

01:40

very importantly, different structures.

34

88176

1887

ရေးဖွဲ့ပုံ မတူခြင်းက
သိပ်ကို အရေးကြီးပါတယ်။

အဲဒါကြောင့် မေးချင်စရာက-

01:42

That begs the question:

35

90896

1192

ကျွန်မတို ပြောကြတဲ့ ဘာသာစကားက ကျွန်မတို့
တွေးခေါ်မှုကို ပုံသွင်းပေးသလား။

01:44

Does the language we speak
shape the way we think?

36

92112

2612

01:46

Now, this is an ancient question.

37

94748

1572

အဲဒါဟာ ရှေးဟောင်းမေးခွန်းပါ။

လူတွေဟာ အဲဒီမေးခွန်းကို တချိန်လုံး
အမျိုးမျိုး ဆွေးနွေးလာခဲ့ကြတယ်။

01:48

People have been speculating
about this question forever.

38

96344

3171

သန့်ရှင်းတဲ့ ရောမဧကရာဇ်
Charlemagne မိန့်ကြားခဲ့တာက-

01:51

Charlemagne, Holy Roman emperor, said,

39

99539

2317

01:53

"To have a second language
is to have a second soul" --

40

101880

3036

"နောက် ဘာသာစကားတခု တတ်ရင်
နောက်ဝိညာဉ် တခုရရှိခြင်းပါပဲ" -

ဘာသာစကားက အရှိတရားကို ပုံသွင်းပေးကြောင်း
ဧရာမ ကြေညာချက်ပဲ။

01:56

strong statement
that language crafts reality.

41

104940

2503

ဒါပေမဲ့ နောက်တဖက်မှ ရှိတ်စပီးယားက
ဂျူလီယက်ရဲ့ နှတ်မှ ပြောခဲ့တာက၊

01:59

But on the other hand,
Shakespeare has Juliet say,

42

107992

2990

02:03

"What's in a name?

43

111006

1151

"နာမည်ထဲမှာ ဘာပါရှိလို့လဲ။

02:04

A rose by any other name
would smell as sweet."

44

112181

2334

နှင်းဆီကို တခြားနာမည်ပေးတောင်
မွှေးကြိုင်းတဲ့ အနံ့ပဲဖြစ်မယ်။"

02:07

Well, that suggests that maybe
language doesn't craft reality.

45

115504

3053

အဲဒါကျတော့ ဘာသာစကားက အရှိတရားကို
ပုံသွင်းမပေးဘူးလို့ ဖြစ်နေပါတယ်။

02:10

These arguments have gone
back and forth for thousands of years.

46

118926

4006

အဲဒီလို ငြင်းခုံလာခဲ့ကြတာ နှစ်ပေါင်း
ထောင်ချီ ရှိသွားပါပြီ။

ဘာမှမကြာသေးတဲ့ အချိန်အထိကိုပဲ
အဲဒါကို တနည်းနည်းနဲ့

02:15

But until recently,
there hasn't been any data

47

123400

2731

ဆုံးဖြတ်ရန် ဒေတာ
ကျွန်မတို့မှာ မရှိပါဘူး။

02:18

to help us decide either way.

48

126155

1556

မကြာသေးမီက ကျွန်မရဲ့ဓာတ်ခွဲခန်းနဲ့
ကမ္ဘာတစ်ဝှမ်းက ဓာတ်ခွဲခန်းများတွင်

02:20

Recently, in my lab
and other labs around the world,

49

128230

2452

02:22

we've started doing research,

50

130706

1392

သုတေသနတွေကို ပြုလုပ်လာခဲ့ကြရာ၊

02:24

and now we have actual scientific data
to weigh in on this question.

51

132122

4437

အဲဒီမေးခွန်းကို ဆန်းစစ်ရန် လက်တွေ့
ဒေတာတွေ ကျွန်မတို့ဆီမှာ ရှိလာပါပြီ။

02:28

So let me tell you about
some of my favorite examples.

52

136918

2541

ကျွန်မ အကြိုက်ဆုံး ဥပမာတချို့ကို
စပြီး ပြောပြပါရစေ။

02:31

I'll start with an example
from an Aboriginal community in Australia

53

139846

3414

သြစတြေးလျထဲက ဘော်ရီဂျင်နီ
လူ့အဖွဲ့အစည်းမှ ဥပမာပါ။

ကျွန်မ လေ့လာခွင့် ရခဲ့တဲ့ ပြည်သူတွေပါ။

02:35

that I had the chance to work with.

54

143284

1728

02:37

These are the Kuuk Thaayorre people.

55

145036

1743

အဲဒါက Kuuk Thaayorre လူမျိုးတွေပါ။

02:38

They live in Pormpuraaw
at the very west edge of Cape York.

56

146803

3794

သူတို့ဟာ Cape York ရဲ့ အနောက်ဖက်စွန်းရှိ
Pormpuraaw တွင် နေထိုင်ကြတယ်။

Kuuk Thaayorre လူမျိုးတွေနဲ့ ပတ်သက်ရင်
အံ့အားသင့်စရာ အကောင်းဆုံးက

02:43

What's cool about Kuuk Thaayorre is,

57

151351

2236

02:45

in Kuuk Thaayorre, they don't use
words like "left" and "right,"

58

153611

3058

အဲဒီ Kuuk Thaayorre တို့ဟာ "ဘယ် ညာ"
စကားလုံးကို မသုံးကြခြင်းပါ။

02:48

and instead, everything
is in cardinal directions:

59

156693

2684

အဲဒါအစား သူတို့ဟာ အရာတိုင်းကို
လမ်းညွှန်သလို ပြောကြတယ်။

02:51

north, south, east and west.

60

159401

1424

အရှေ့နဲ့ အနောက်၊
တောင်နဲ့ မြောက် သုံးကြတယ်။

02:53

And when I say everything,
I really mean everything.

61

161425

2535

အရာတိုင်းကို ပြောရာတွင်
တကယ့်ကို အရာရာတိုင်းပါ။

02:55

You would say something like,

62

163984

1551

ဥပမာ၊ ရှင်တို့က

"အိုး၊ ခင်ဗျား အနောက်တောင် ခြေမှာ
ပုရွက်ဆိတ် ရှိတယ်။"ပြောတာမျိုးပါ။

02:57

"Oh, there's an ant
on your southwest leg."

63

165559

2512

ဒါမှမဟုတ် "ခင်ဗျား ခွက်ကို နည်းနည်းလေး
မြောက်-အရှေ့မြောက်ဘက် ရွှေ့ပေးပါ။"

03:01

Or, "Move your cup
to the north-northeast a little bit."

64

169178

2656

ရှင်တို့က "ဟဲလို" လို့ နှုတ်ဆက်တာကို
Kuuk Thaayorre တို့ကျတော့၊

03:04

In fact, the way that you say "hello"
in Kuuk Thaayorre is you say,

65

172404

3480

"ဘယ်ကို သွားနေတာလဲ" ဖြစ်ပါမယ်။

03:07

"Which way are you going?"

66

175908

1266

03:09

And the answer should be,

67

177198

1332

ဖြေရာတွင်လည်း၊

"မြောက်-အရှေ့မြောက် ခပ်ဝေးဝေး

03:11

"North-northeast in the far distance.

68

179014

1772

ခင်ဗျားကကော ဘယ်ကိုလဲ။"
ဆိုပြီး ဖြစ်ရမယ်။

03:12

How about you?"

69

180810

1321

03:14

So imagine as you're walking
around your day,

70

182155

3132

စိတ်ကူးကြည့်ကြပါ၊ ကိုယ်ဟာ တစ်နေ့လုံး
လမ်းလျှောက်သွားနေရတယ်၊

ကိုယ်က နှတ်ဆက်လိုက်တဲ့ လူတိုင်းကို

03:17

every person you greet,

71

185311

1549

ကိုယ့်သွားရာဘက်ကို ပြောဖို့
လိုတာကို စိတ်ကူးကြည့်ပါ။

03:18

you have to report your heading direction.

72

186884

2071

03:20

(Laughter)

73

188979

1179

(ရယ်သံများ)

03:22

But that would actually get you
oriented pretty fast, right?

74

190182

3331

ဒါပေမဲ့ အဲဒီလိုနည်းဖြင့် လမ်းမှန်ကို
အလျင်အမြန် တွေ့နိုင်မှာ သေချာတယ်။

03:25

Because you literally
couldn't get past "hello,"

75

193537

2960

ကိုယ်က ဘယ်ဘက်ကို သွားနေမှန်း
မသိဘူးဆိုရင်၊

"ဟဲလို" မျိုး နှုတ်ဆက်လို့
မရနိုင်ခဲ့မှာမို့လို့ပါ။

03:28

if you didn't know
which way you were going.

76

196521

2075

တကယ်တမ်းမှာ၊ အဲဒီလို ပုံစံဘာသာစကား ပြောသူ
တွေဟာ ဦးတည်ချက်ကို ကောင်းကောင်းသိကြတယ်။

03:31

In fact, people who speak languages
like this stay oriented really well.

77

199969

3492

လူတွေတတ်နိုင်တယ်လို့ ကျွန်မတို့ ထင်တာထက်
သူတို့ ဦးတည်ချက်ကို ကောင်းမွန်စွာ သိကြတယ်။

03:35

They stay oriented better
than we used to think humans could.

78

203485

2925

လူတွေဟာ အခြားသတ္တဝါများထက်
ညံ့ကြတယ်လို့ ကျွန်မတို့ ထင်တတ်ကြတယ်

03:38

We used to think that humans
were worse than other creatures

79

206840

2852

03:41

because of some biological excuse:

80

209716

1716

ဇီဝဆိုင်ရာ အကြောင်းရင်း အချို့ကြောင့်ပါ-

03:43

"Oh, we don't have magnets
in our beaks or in our scales."

81

211456

3325

"အိုး၊ ကိုယ့်နှုတ်သီးထဲမှာ ဒါမှမဟုတ်
ကိုယ့်အကြေးခွံမှာသံလိုက် မရှိဘူး။"

03:46

No; if your language and your culture
trains you to do it,

82

214805

2942

ရှင်တို့ရဲ့ ဘာသာစကား၊ ယဉ်ကျေးမှုက
အဲဒါကို လေ့ကျင့်ထားရင်၊

03:49

actually, you can do it.

83

217771

1249

ရှင်တို့ အဲဒါ လုပ်နိုင်မှာပါ။

03:51

There are humans around the world
who stay oriented really well.

84

219044

3040

ကမ္ဘာမှာ ဦးတည်ချက်ကို ကောင်းမွန်စွာ
သိနားလည်သူတွေ အများကြီးပါ။

03:54

And just to get us in agreement

85

222108

2128

ကျွန်မတို့ အဲဒါ လုပ်ကိုင်ကြပုံ
ဘယ်လောက် ကွဲပြားပုံကို

03:56

about how different this is
from the way we do it,

86

224260

2595

ကျွန်မတို့ နားလည်သဘောတူကြဖို့ အတွက်၊

ရှင်တို့ အားလုံးကို ခဏကြာ ရှင်တို့ရဲ့
မျက်လုံးတွေ ပိတ်လိုက်ပြီး

03:58

I want you all to close
your eyes for a second

87

226879

2764

04:02

and point southeast.

88

230887

1353

အရှေ့တောင်ကို ညွှန်ပေးကြပါ။

04:04

(Laughter)

89

232264

1710

(ရယ်သံများ)

မျက်လုံးတွေ ပိတ်လိုက်ကာ ညွှန်ပြကြပါ။

04:05

Keep your eyes closed. Point.

90

233998

1578

အိုကေ၊ ရှင်တို့
မျက်လုံးတွေ ဖွင့်နိုင်ပါပြီ။

04:10

OK, so you can open your eyes.

91

238095

2017

04:12

I see you guys pointing there,
there, there, there, there ...

92

240136

3779

ရှင်တို့ ညွှန်ပြနေတာကို ကြည့်ကြပါ၊
ဟိုမှာ၊ ဟိုမှာ၊ ဟိုမှာ၊ ဟိုမှာ...

ကျွန်မကိုယ်တိုင်လည်း
ဘယ်ဖက်မှန်း မသိပါဘူး--

04:16

I don't know which way it is myself --

93

244529

1878

04:18

(Laughter)

94

246431

1664

(ရယ်သံများ)

04:20

You have not been a lot of help.

95

248119

1658

ရှင်တို့ကလည်း သိပ်မကူနိုင်ခဲ့ကြပါ။

04:21

(Laughter)

96

249801

1317

(ရယ်သံများ)

04:23

So let's just say the accuracy
in this room was not very high.

97

251142

2920

ဒီအခန်းထဲမှာ တိကျမှု သိပ်မကောင်းခဲ့ဘူးလို့
ပြောနိုင်ပါတယ်။

04:26

This is a big difference in cognitive
ability across languages, right?

98

254086

3360

ဘာသာစကားတွေ အကြားမှာ သိမြင်နိုင်စွမ်းဟာ
အတော့်ကို ကွာခြားနိုင်ပါတယ်။

04:29

Where one group -- very
distinguished group like you guys --

99

257470

3395

ရှင်တို့လို အောင်မြင်တဲ့
လူအုပ်ထဲမှာဆိုရင်--

အရှေ့တောင် ဘယ်ဖက် ရှိမှန်းကို မသိကြဘူး၊

04:32

doesn't know which way is which,

100

260889

1563

04:34

but in another group,

101

262476

1336

ဒါပေမဲ့ နောက်တစ်စုထဲကျတော့၊

04:35

I could ask a five-year-old
and they would know.

102

263836

2290

ငါးနှစ်အရွယ် ကလေးကို မေးရင် ဖြေနိုင်မှာပါ။

04:38

(Laughter)

103

266150

1084

(ရယ်သံများ)

04:39

There are also really big differences
in how people think about time.

104

267258

3420

ပြီးတော့၊ အချိန်အကြောင်း လူတွေစဉ်းစားကြပုံ
သိပ်ကို ကွာခြားပါသေးတယ်။

04:42

So here I have pictures
of my grandfather at different ages.

105

270702

4017

ရှင်တို့ကို ကျွန်မအဖိုးရဲ့ အရွယ်မျိုးစုံ
ဓာတ်ပုံတွေကို ပြချင်တယ်။

04:46

And if I ask an English speaker
to organize time,

106

274743

3227

အင်္ဂလိပ်လို ပြောသူတစ်ဦးကို
အချိန်ကာလအလိုက် စီပေးခိုင်းခဲ့ရင်၊

04:49

they might lay it out this way,

107

277994

1485

ထိုသူဟာ ဒီလိုပုံစံနဲ့ စီပေးမယ်၊

04:51

from left to right.

108

279503

1151

ဘယ်မှ ညာသို့ ဖြစ်မယ်။

စာရေးပုံ ဦးတည်ချက်နဲ့ ဆက်စပ်နေပါတယ်။

04:52

This has to do with writing direction.

109

280678

1831

ရှင်တို့ဟာ ဟေဗြဲ ဒါမှမဟုတ် အာရဗီစာ
ရေးသူ ဆိုရင်၊

04:54

If you were a speaker of Hebrew or Arabic,

110

282533

2026

04:56

you might do it going
in the opposite direction,

111

284583

2290

ခုနကပုံတွေကို ပြောင်းပြန်
စီိပေးဖို့ များပါတယ်၊

04:58

from right to left.

112

286897

1150

ညာမှ ဘယ်သို့ ဖြစ်ပါမယ်။

ဒါပေမဲ့ ရှင်တို့ စောစောပိုင်းက ကျွန်မ
ပြောခဲ့တဲ့ Kuuk Thaayorre လို

05:01

But how would the Kuuk Thaayorre,

113

289578

1585

05:03

this Aboriginal group I just
told you about, do it?

114

291187

2394

တိုင်းရင်းသားတွေ အကြားမှာကော
ဘယ်လို လုပ်ကြမလဲ။

သူတို့က "ဘယ်" "ညာ" ဆိုတာကို
သုံးမှာမသုံးကြတာ။

05:05

They don't use words
like "left" and "right."

115

293605

2118

05:07

Let me give you hint.

116

295747

1492

ရှင်တို့ကို အရိပ်အမြွက် ပေးပါရစေ။

05:09

When we sat people facing south,

117

297263

2551

လူတွေဟာ တောင်ဖက်ကို
မျက်နှာမူ ထိုင်နေကြရင်၊

05:11

they organized time from left to right.

118

299838

1858

သူတို့အတွက် အချိန်ဟာ
ဘယ်မှ ညာသို့ သွားပါတယ်။

05:14

When we sat them facing north,

119

302391

2183

သူတို့ဟာ မြောက်ဖက်ကို မျက်နှာမူ
ထိုင်နေကြရင်၊

05:16

they organized time from right to left.

120

304598

1975

သူတို့အတွက် အချိန်ဟာ
ညာမှ ဘယ်သို့ သွားပါတယ်။

သူတို့ကို အရှေ့ဖက်
မျက်နှာမူလျက် ထိုင်စေရင်၊

05:19

When we sat them facing east,

121

307026

2055

05:21

time came towards the body.

122

309105

1740

အချိန်ဟာ ခန္ဓာကိုယ်ဆီကို ဦးတည်လာပါမယ်။

05:23

What's the pattern?

123

311608

1311

အဲဒါရဲ့ ပုံစံကဘာများလဲ?

05:26

East to west, right?

124

314056

1699

အရှေ့မှ အနောက်သို့ပါ။

05:27

So for them, time doesn't actually
get locked on the body at all,

125

315779

3502

ဒီတော့ သူတို့အတွက် အချိန်ဟာ ခန္ဓာကိုယ်
အပေါ်မှာ သော့ခတ်ထားတာမျိုး မဟုတ်ဘဲ၊

05:31

it gets locked on the landscape.

126

319305

1540

မြေပေါ်မှာ သော့ခတ်ထားသလိုပါ။

05:32

So for me, if I'm facing this way,

127

320869

1718

ကျွန်မက ဒီလို မျက်နှာမူထားရင်၊

အချိန်ရဲ့ သွားပုံက ဒီလိုပါ၊

05:34

then time goes this way,

128

322611

1157

05:35

and if I'm facing this way,
then time goes this way.

129

323792

2473

ကျွန်မ ဒီလို မျက်နှာမူထားရင်၊
အချိန်ရဲ့ သွားပုံက ဒီလိုပါ။

05:38

I'm facing this way, time goes this way --

130

326289

2000

ဒီလိုမျက်နှာမူထားရင်၊
အချိန်ရဲ့ သွားပုံက ဒီလိုပါ--

05:40

very egocentric of me to have
the direction of time chase me around

131

328313

3967

ကိုယ်မျက်နှာမူရာကို လိုက်ပြီး ပြောင်းတဲ့
ကိုယ်ကျိုးကြည့်တဲ့

05:44

every time I turn my body.

132

332304

1640

အချိန်ပုံစံမျိုး ဖြစ်နေတယ်။

Kuuk Thaayorre လူတွေ အတွက်ကျတော့
အချိန်ဟာ မြေပေါ်မှာပါ။

05:46

For the Kuuk Thaayorre,
time is locked on the landscape.

133

334598

2647

အဲဒါဟာ အချိန်ကို စဉ်းစားကြည်ဖို့
လုံးဝကို ကွဲပြားတဲ့ နည်းလမ်းပါ။

05:49

It's a dramatically different way
of thinking about time.

134

337269

2819

လူသားတွေရဲ့ အံ့ဖွယ် လှည့်ကွက်
တစ်ခု ရှိပါသေးတယ်။

05:52

Here's another really smart human trick.

135

340112

1911

05:54

Suppose I ask you
how many penguins are there.

136

342047

2213

ဟိုမှာ ပင်ဂွင်းငှက်တွေ ဘယ်နှစ်ကောင်လဲ
မေးတယ် ဆိုပါစို့။

ကောင်းပြီ၊ အဲဒီပြဿနာကို ရှင်တို့
ဘယ်လို ဖြေရှင်းကြမှာ ကျွန်မ သိပါတယ်။

05:56

Well, I bet I know how you'd solve
that problem if you solved it.

137

344958

3154

06:00

You went, "One, two, three,
four, five, six, seven, eight."

138

348136

2827

ရှင်တို့ "တစ်၊ နှစ်၊ သုံး၊ လေး၊
ငါး၊ ခြောက်၊ ခုနစ်၊ ရှစ် ရေမှာပါ။"

06:02

You counted them.

139

350987

1164

လိုက် ရေလိုက်ရုံပဲ။

06:04

You named each one with a number,

140

352175

1609

တစ်ခုချင်း နံပါတ်ပေးလိုက်တယ်။

06:05

and the last number you said
was the number of penguins.

141

353808

2636

နောက်ဆုံး ရတဲ့နံပါတ်က ကောင်ရေပါပဲ။

06:08

This is a little trick
that you're taught to use as kids.

142

356468

2862

ရှင်တို့ကို ငယ်စဉ်ကတည်းက သင်ပေးထားတဲ့
လှည့်ကွက်လေးရဲ့ ရလဒ်ပါ။

06:11

You learn the number list
and you learn how to apply it.

143

359354

3051

ရှင်တို့ဟာ ဂဏန်းတွေကို သင်ယူပြီး
သုံးနည်းကို လေ့ကျင့်ခဲ့ကြတယ်။

ဘာသာစကားဆိုင်ရာ လှည့်ကွက်လေးပါ။

06:14

A little linguistic trick.

144

362787

1446

ဒါပေမဲ့ တချို့ဘာသာစကားတွေ
အဲဒီလို မလုပ်ကြပါဘူး။

06:16

Well, some languages don't do this,

145

364804

1677

06:18

because some languages
don't have exact number words.

146

366505

3149

အဲဒီ ဘာသာစကားတွေထဲမှာ တိကျတဲ့
ဂဏန်းအတွက် စကားလုံးတွေ မရှိလို့ပါ။

06:22

They're languages that don't have
a word like "seven"

147

370039

2897

ဥပမာ၊ "ခုနစ်"လို "ရှစ်"လို ဂဏန်းရယ်လို့

06:24

or a word like "eight."

148

372960

1401

မရှိတဲ့ ဘာသာစကားတွေ ရှိတယ်။

06:27

In fact, people who speak
these languages don't count,

149

375033

2658

တကယ်တော့ အဲဒီလို ဘာသာစကားတွေ
သုံးကြသူတို့ဟာ မရေတတ်ကြဘဲ၊

06:29

and they have trouble
keeping track of exact quantities.

150

377715

2997

ပမာဏ အတိအကျကို စဉ်းစားရာတွင်
ပြဿနာ ရှိကြပါတယ်။

06:32

So, for example, if I ask you
to match this number of penguins

151

380736

3929

ဒီတော့၊ ဥပမာ၊ ဒီပင်ဂွင်း ကောင်ရေကို

ဘဲတွေရဲ့ အရေအတွက်နဲ့
စစ်ကြည့်ပေးရန် ကျွန်မ ပြောရင်၊

06:36

to the same number of ducks,

152

384689

2264

06:38

you would be able to do that by counting.

153

386977

2144

ရှင်တို့ဟာ ရေတွက်လျက် လုပ်ပေးနိုင်ကြမှာပါ။

06:41

But folks who don't have
that linguistic trait can't do that.

154

389145

3855

ဒါပေမဲ့ အဲဒီလို ရေတွက်ဖို့ သင်မပေးထားတဲ့
ဘာသာစကားထဲမှာ မရေတွက်နိုင်ကြပါ။

အရောင်ရောင်စဉ်ကို၊ မြင်ရတဲ့ ကမ္ဘာကြီးကို
ခွဲခြား သတ်မှတ်ရာမှာလည်း

06:47

Languages also differ in how
they divide up the color spectrum --

155

395653

3154

ဘာသာစကားတွေ မတူကြပါဘူး။

06:50

the visual world.

156

398831

1150

တချို့ဘာသာစကားတွေမှာ အရောင်တွေအတွက်
စကားလုံး အများကြီးရှိချိန်မှာ၊

06:52

Some languages have
lots of words for colors,

157

400348

2152

06:54

some have only a couple words,
"light" and "dark."

158

402524

2364

တချို့ မှာ "ဖျော့သော" နဲ့ "ရင့်သော"
နှစ်လုံးတည်း ရှိနိုင်တယ်။

06:56

And languages differ in where they put
boundaries between colors.

159

404912

3623

ပြီးတော့ အရောင်တွေကို ပိုင်းခြားပုံမှာလည်း
ဘာသာစကားတွေ မတူကြပါဘူး။

07:00

So, for example, in English,
there's a world for blue

160

408559

3215

ဥပမာ၊ အင်္ဂလိပ်ဘာသာစကားမှာ
အပြာအတွက် blue ဆိုတဲ့ စကားလုံး ရှိပြီး၊

07:03

that covers all of the colors
that you can see on the screen,

161

411798

3135

စခရင်ပေါ် မြင်နိုင်ရသမျှ
ပြာတယ်လို့ ဆိုနိုင်ပေမဲ့၊

07:06

but in Russian, there isn't a single word.

162

414957

2006

ရုရှားစကားထဲမှာ ကျတော့
စကားတစ်လုံး မကပါဘူး။

07:08

Instead, Russian speakers
have to differentiate

163

416987

2206

ရုရှားတွေဟာ
အပြာနုရောင် "goluboy"နဲ့

07:11

between light blue, "goluboy,"

164

419217

1471

အပြာရင့်ရောင် "siniy" ဆိုတဲ့

07:12

and dark blue, "siniy."

165

420712

1576

အရောင် နှစ်မျိုးထဲမှ ရွေးနိုင်တယ်။

07:15

So Russians have this lifetime
of experience of, in language,

166

423138

3983

ဒီလိုနည်းဖြင့် ရုရှားတွေရဲ့ ဘဝထဲမှာ
ဘာသာစကားအရ၊

အဲဒီလို အရောင်နှစ်မျိုးကို
ခွဲခြား သိလာကြတယ်။

07:19

distinguishing these two colors.

167

427145

1869

အဲဒီလို အပြာရောင်တွေ ခံယူနိုငု်စွမ်းကို
ကျွန်မတို့က လူတွေ အကြားမှာ စစ်ကြည့်တော့၊

07:21

When we test people's ability
to perceptually discriminate these colors,

168

429038

3963

ဘာသွားတွေ့သလဲ ဆိုတော့၊ ရုရှားလို
ပြောဆိုကြသူတို့ဟာ အဲဒီလို

07:25

what we find is that
Russian speakers are faster

169

433025

2521

သုံးနှုန်းရာတွင် ပိုသွက်လက်ကြတယ်။

07:27

across this linguistic boundary.

170

435570

1558

07:29

They're faster to be able
to tell the difference

171

437152

2282

သူတို့ဟာ အပြာနုရောင်နဲ့ အပြာရင့်ရောင်ကို

07:31

between a light and dark blue.

172

439458

1458

ခွဲခြားရာတွင် ပိုမြန်ကြပါတယ်။

07:33

And when you look at people's brains
as they're looking at colors --

173

441299

3264

ပြီးတော့ အရောင်တွေကို ကြည့်နေသူတို့ရဲ့
ဦးနှောက်ကို လေ့လာကြည့်တော့--

07:36

say you have colors shifting slowly
from light to dark blue --

174

444587

3335

ကိုယ့်ရှေ့မှာ အရောင်တွေဟာ အပြာနုမှ
အပြာရင့်သို့ ပြောင်းလဲနေတယ် ဆိုရင်--

07:40

the brains of people who use
different words for light and dark blue

175

448798

4452

အပြာနုနဲ့ အပြာရင့်အတွက် စကားလုံး
အမျိုးမျိုး သုံးသူတွေရဲ့ ဦးနှောက်တွေဟာ

အရောင်တွေ နုရာမှ ရင့်ရာသို့ ပြောင်းလဲစဉ်
အံ့ဖွယ် လျင်မြန်စွာ ခွဲခြားသိနိုင်လို့၊

07:45

will give a surprised reaction
as the colors shift from light to dark,

176

453274

3510

07:48

as if, "Ooh, something
has categorically changed,"

177

456808

3182

"အို၊ အရောင်တွေ လုံးဝကြီးးကို
ပြောင်းသွားပြီ" ပြောနိုင်ချိန်မှာ၊

07:52

whereas the brains
of English speakers, for example,

178

460014

2446

ဥပမာ၊ အင်္ဂလိပ်လို
ပြောသူရဲ့ ဦးနှောက်ကျတော့၊

07:54

that don't make
this categorical distinction,

179

462484

2140

အဲဒီလို အကြီးအကျယ် ပြောင်းတာကို
မခံစားရလို့၊

07:56

don't give that surprise,

180

464648

1196

ဘယ်လိုမှ အံ့အားသင့် မသွားပါဘူး၊

07:57

because nothing is categorically changing.

181

465868

2083

သူတို့အတွက် သိသာစွာ
ဘာမှ ပြောင်းမသွားခဲ့လို့ပါ။

ဘာသာစကားတွေရဲ့ ရေးဖွဲ့မှုမှာလည်း
ပင်ကိုယ် ထူးခြားချက်တွေ ရှိတတ်တယ်။

08:02

Languages have all kinds
of structural quirks.

182

470054

2504

ကျွန်မရဲ့ စိတ်ကြိုက် တစ်ခုက ဒီလိုပါ။

08:04

This is one of my favorites.

183

472582

1337

08:05

Lots of languages have grammatical gender;

184

473943

2432

ဘာသာစကား အများအပြားမှာ
သဒ္ဒါအရ လိင်ကို ခွဲခြား သတ်မှတ်ကြတယ်၊

08:08

every noun gets assigned a gender,
often masculine or feminine.

185

476399

4630

နာမ်တိုင်းကို ပုလ္လိင် ဒါမှမဟုတ်
ဣတ္ထိလိင် ခွဲခြား သတ်မှတ်ကြတယ်။

ပြီးတော့ အဲဒီလိင်တွေဟာ
ဘာသာစကားအလိုက် ကွဲပြားနိုင်တယ်။

08:13

And these genders differ across languages.

186

481053

2057

08:15

So, for example, the sun is feminine
in German but masculine in Spanish,

187

483134

4541

ဥပမာ၊ ဂျာမန်ထဲမှာ နေဟာ ဣတ္ထိလိင် ဖြစ်ပေမဲ့
စပိန်ထဲမှာကျတော့ ပုလ္လိင် ဖြစ်တယ်၊

လကျတော့ ပြောင်းပြန် ဖြစ်ပါတယ်။

08:19

and the moon, the reverse.

188

487699

1348

08:21

Could this actually have any
consequence for how people think?

189

489634

3462

ဒီတော့၊ အဲဒီအချက်က လူတွေရဲ့ စဉ်းစားပုံကို
ပြောင်းလဲလာစေနိုင်ပါသလား။

08:25

Do German speakers think of the sun
as somehow more female-like,

190

493120

3994

ဂျာမန်လို ပြောသူတွေဟာ
နေကို အမျိုးသမီးပုံစံမျိုး ယူဆကြပြီး၊

08:29

and the moon somehow more male-like?

191

497138

1906

လကို ကျတော့
ယောင်္ကျား ပုံစံမျိုး ယူဆကြလား။

ဟုတ်ကဲ့၊ လက်တွေ့မှာ
တကယ့်ကို အဲဒီလို ဖြစ်နေတယ်။

08:31

Actually, it turns out that's the case.

192

499767

1906

08:33

So if you ask German and Spanish speakers
to, say, describe a bridge,

193

501697

5423

ဂျာမန်နဲ့ စပိန်လို ပြောဆိုကြသူတွေကို
ဥပမာ၊ တံတားအကြောင်းကို ပြောပြခိုင်းပါက၊

08:39

like the one here --

194

507144

1436

ဒီလို တံတားကို ဆိုပါစို့--

08:40

"bridge" happens to be grammatically
feminine in German,

195

508604

3349

"တံတား" ဟာ ဂျာမန်တွေ အတွက် ဣတ္ထိလိင်
ဖြစ်နေကာ၊

08:43

grammatically masculine in Spanish --

196

511977

2156

စပိန်ထဲမှာ ပုလ္လိင် ဖြစ်နေတာမို့လို့--

08:46

German speakers are more likely
to say bridges are "beautiful," "elegant"

197

514157

4318

ဂျာမန်လို ပြောဆိုကြသူတို့ဟာ တံတားတွေကို
"လှလိုက်တာ""ကြော့ရှင်းလိုက်တာ" လို

အမျိုးသမီးတွေအတွက်
သုံးတဲ့ စကားလုံးတွေ သုံးကြမယ်။

08:50

and stereotypically feminine words.

198

518499

2127

08:52

Whereas Spanish speakers
will be more likely to say

199

520650

2509

အဲဒီတချိန်တည်းမှာ၊
စပိန်လို ပြောဆိုသူတွေကျတော့

08:55

they're "strong" or "long,"

200

523183

1546

တံတားတွေကို "ခိုင်ခန့်ကြသော"
"ရှည်လျားကြသော" စသဖြင့်

08:56

these masculine words.

201

524753

1386

အမျိုးသားဆန်တဲ့
စကားလုံးတွေ သုံးကြပါမယ်။

09:00

(Laughter)

202

528849

1680

(ရယ်သံများ)

09:03

Languages also differ in how
they describe events, right?

203

531396

4122

ပြီးတော့ ဘာသာစကားတွေဟာ
ဖြစ်ရပ်တွေကို ဖေါ်ပြရာတွင်လည်း မတူကြပါဘူး။

09:08

You take an event like this, an accident.

204

536060

2346

ဥပမာ၊ မတော်တဆဖြစ်မှုလို
ဖြစ်ရပ်ကို ယူကြည့်ကြမယ်။

09:10

In English, it's fine to say,
"He broke the vase."

205

538430

2788

အင်္ဂလိပ်စကားထဲမှာ၊ "သူဟာ ပန်းအိုးကို
ခွဲပစ်တယ်"လို့ ပြောနိုင်ပါတယ်။

09:13

In a language like Spanish,

206

541869

2544

စပိန်လို ဘာသာစကားထဲမှာကျတော့၊

09:16

you might be more likely
to say, "The vase broke,"

207

544437

2847

"ပန်းအိုး ကွဲသွားပြီ"လို့
ပြောဖြစ်ဖို့ များတယ်၊

ဒါမှမဟုတ် "ပန်းအိုး သူ့ဘာသာသူ
ကွဲသွားတယ်" ဖြစ်နိုင်တယ်။

09:19

or, "The vase broke itself."

208

547308

1561

09:21

If it's an accident, you wouldn't say
that someone did it.

209

549332

3222

အဲဒါဟာ မတော်တဆ ဖြစ်မှုမို့လို့
တစ်ယောက်က လုပ်ခဲ့တယ်လို့ မပြောကြဘူး။

09:24

In English, quite weirdly,
we can even say things like,

210

552578

3406

အင်္ဂလိပ်လို ပြောဆိုရာတွင် ကျွန်မတို့ဟာ
စဉ်းစားရခက်တဲ့ ပုံစံမျိုး၊

"ကျွန်မ လက်ကို ချိုးမိတယ်" ပြောနိုင်တယ်။

09:28

"I broke my arm."

211

556008

1247

09:29

Now, in lots of languages,

212

557953

1834

တကယ်တော့၊ ဘာသာစကား တော်တော်များထဲမှာ၊

ကိုယ်က ညဖက် အိမ်မောကျနေစဉ်
လမ်းလျှောက်တတ်လို့

09:31

you couldn't use that construction
unless you are a lunatic

213

559811

3171

လျှောက်နေစဉ် ကိုယ့်လက်ကို ချိုးမိဖို့
ကြိုးစားခဲ့တာ မဟုတ်ရင်၊ ပြောမရနိုင်ပါ--

09:35

and you went out
looking to break your arm --

214

563006

2129

09:37

(Laughter)

215

565159

1002

(ရယ်သံများ)

09:38

and you succeeded.

216

566185

1151

ချိုးရာမှာ အောင်မြင်ခဲ့သေးတယ်။

09:39

If it was an accident,
you would use a different construction.

217

567360

3264

မတော်တဆ ဖြစ်တာကို ကျွန်မတို့
တမျိုးတဖုံ ရေးဖွဲ့ဖို့ များပါတယ်။

09:42

Now, this has consequences.

218

570648

1805

အဲဒါ အကျိုးဆက် ရှိနိုင်ပါတယ်။

09:44

So, people who speak different languages
will pay attention to different things,

219

572477

4188

ဒီတော့၊ ဘာသာစကား အမျိုးမျိုး ပြောသူတို့ဟာ
သူတို့ ဘာသာစကားတွေရဲ့

09:48

depending on what their language
usually requires them to do.

220

576689

3406

ပုံမှန် တောင်းဆိုချက်အလိုက်၊
မတူတဲ့ အရာတွေကို အာရုံစိုက်ကြပါမယ်၊

09:52

So we show the same accident
to English speakers and Spanish speakers,

221

580119

4172

ကျွန်မတို့ မတော်တဆဖြစ်မှု တစ်ခုတည်းကို
အင်္ဂလိပ်နဲ့ စပိန်လို ပြောသူတွေကို ပြတော့၊

09:56

English speakers will remember who did it,

222

584315

3285

အင်္ဂလိပ်လို ပြောဆိုသူတွေဟာ
အဲဒါကို ပြုလုပ်ခဲ့သူကို မှတ်မိကြတယ်၊

အင်္ဂလိပ် ဘာသာက "သူ ပြုလုပ်ခဲ့တာ၊ ပန်းအိုး
ခွဲပစ်တာ သူပါ"လို့ တောင်းဆိုလို့ပါ။

10:00

because English requires you
to say, "He did it; he broke the vase."

223

588525

3414

အဲဒီအချိန်မှာ စပိန်လို ပြောဆိုသူက ပြုလုပ်
ခဲ့သူကို မှတ်မိဖို့ အလားအလာ နည်းပါတယ်၊

10:03

Whereas Spanish speakers might be
less likely to remember who did it

224

591963

3203

10:07

if it's an accident,

225

595190

1151

အဲဒါ မတော်တဆဖြစ်မှုပဲ၊

10:08

but they're more likely to remember
that it was an accident.

226

596365

2829

သူတို့ အဲဒါကို မတော်တဆဖြစ်မှု အဖြစ်သာ
မှတ်မိဖို့ များပါတယ်။

10:11

They're more likely
to remember the intention.

227

599218

2436

ဖြစ်ခဲ့ရခြင်းရဲ့ ရည်ရွယ်ရင်းကို
မှတ်မိဖို့ ပိုများပါတယ်။

10:13

So, two people watch the same event,

228

601678

3083

ဒီတော့၊ လူနှစ်ယောက်ဟာ
ဖြစ်ရပ် တစ်ခုကိုပဲ မြင်ကြတယ်၊

10:16

witness the same crime,

229

604785

2081

တစ်ခုတည်းသော မှုခင်းကို မြင်ခဲ့ကြတယ်၊

10:18

but end up remembering
different things about that event.

230

606890

3046

ဒါပေမဲ့၊ အဲဒီဖြစ်ရပ် အကြောင်း
သူတို့ မှတ်မိပုံ မတူကွဲပြားနေတယ်။

ကိုယ့်တွေ့ မြင်ခဲ့ရတဲ့ ကိစ္စတွေ ဆိုတော့၊
အဲဒါရဲ့ အကျိုးဆက်တွေ ရှိလာမှာ အမှန်ပါပဲ။

10:22

This has implications, of course,
for eyewitness testimony.

231

610564

3259

အဲဒါကြောင့် ပြစ်တင်မှုနဲ့
ဒဏ်ခတ်မှုတွေ ရှိလာနိုင်တယ်။

10:26

It also has implications
for blame and punishment.

232

614590

2362

ဒီတော့ အင်္ဂလိပ်လို ပြောဆို
သူတွေကို ယူကြရင်၊

10:28

So if you take English speakers

233

616976

1807

10:30

and I just show you
someone breaking a vase,

234

618807

2164

ခုနက ပြခဲ့တဲ့ တစ်ဦးဦးက
ပန်းအိုး ခွဲပစ်တာမျိုး၊

10:32

and I say, "He broke the vase,"
as opposed to "The vase broke,"

235

620995

3855

"ပန်းအိုး ကွဲသွားတယ်"ပြောမယ့်အစား ကျွန်မက
"သူ ပန်းအိုးကို ခွဲပစ်တယ်" ပြောရင်၊

ကိုယ်ကိုယ်တိုင် မြင်ခဲ့ရတယ် ဆိုတောင်၊

10:37

even though you can witness it yourself,

236

625504

1913

ကိုယ် ဗီဒီယိုကို ကြည့်ဖြစ်ခဲ့တောင်၊

10:39

you can watch the video,

237

627441

1268

10:40

you can watch the crime against the vase,

238

628733

2162

ကိုယ်ဟာ ပန်းအိုးဆိုင်ရာ ရာဇဝတ်မှုကို
စောင့်ကြည့်ခဲ့တောင်၊

"ပန်းအိုး ကွဲသွားတယ်"လို့ ပြောမယ့်အစား

10:44

you will punish someone more,

239

632157

1767

ကျွန်မက "သူ ပန်းအိုးကို ခွဲပစ်တယ်"
လို့ ပြောရင်၊

10:45

you will blame someone more
if I just said, "He broke it,"

240

633948

2853

10:48

as opposed to, "It broke."

241

636825

1493

ရှင်တို့ တစ်ဦးဦးကို
ဒဏ်ခတ်ဖြစ်ဖို့ များပါတယ်။

10:50

The language guides
our reasoning about events.

242

638931

3323

ဖြစ်ရပ်တွေကို ဆင်ခြင်ရာတွင် ဘာသာစကားဟာ
လမ်းညွှန်မှုတွေကို ချမှတ်ပေးပါတယ်။

ဘာသာစကားတွေဟာ ကျွန်မတို့ စဉ်းစားကြပုံကို
သိသိသာသာကြီး ပုံသွင်းပေးနိုင်ကြောင်း

10:55

Now, I've given you a few examples

243

643996

2886

10:58

of how language can profoundly
shape the way we think,

244

646906

3727

ဥပမာတချို့ကို ကျွန်မက ပြသပြီးခဲ့ပြီး
အဲဒါကို ပုံစံအမျိုးမျိုးဖြင့်

လုပ်ပေးနိုင်တာကို ပြသပြီးခဲ့ပါပြီ။

11:02

and it does so in a variety of ways.

245

650657

2175

ဒီတော့ ဘာသာစကားဟာ ကြီးမားလှတဲ့
သက်ရောက်မှုများ ရှိနိုင်တယ်၊

11:04

So language can have big effects,

246

652856

1931

11:06

like we saw with space and time,

247

654811

1742

နေရာနဲ့ အချိန်ဆိုင်ရာ ဥပမာများထဲတွင်၊

11:08

where people can lay out space and time

248

656577

1906

လူတွေဟာ နေရာနဲ့
အချိန်တွေကို လုံးဝကို မတူတဲ့

11:10

in completely different
coordinate frames from each other.

249

658507

3241

ပုံစံမျိုးဖြင့်၊ မတူကြတဲ့ ကိုသြဒိနိတ်
ဘောင်များဖြင့် ချမှတ်စီပေးနိုင်ကြပါတယ်။

ဘာသာစကားဟာ နက်ရှိုင်းတဲ့
သက်ရောက်မှုတွေ ရှိနိုင်တယ်--

11:14

Language can also have
really deep effects --

250

662781

2234

11:17

that's what we saw
with the case of number.

251

665039

2184

ဂဏန်းတွေရဲ့ ဥပမာထဲ
ကျွန်မတို့ မြင်ခဲ့ကြရပြီ။

ကိုယ့်ဘာသာစကားထဲ
ရေတွက်စရာ စကားလုံးတွေ ရှိမယ်၊

11:19

Having count words in your language,

252

667572

2043

11:21

having number words,

253

669639

1220

ဂဏန်းတွေအတွက် စကားလုံးတွေ ရှိရင်၊

11:22

opens up the whole world of mathematics.

254

670883

2561

သင်္ချာပညာ ကမ္ဘာကြီးကို ဖွင့်ပေးနိုင်မယ်။

11:25

Of course, if you don't count,
you can't do algebra,

255

673468

2503

ကိုယ်က မရေတတ်ရင်၊
အက္ခရာသင်္ချာလည်း ဘယ်ရှိနုိင်ပါမလဲ၊

11:27

you can't do any of the things

256

675995

1564

ဒီလို ခန်းမကြီးကို ဆောက်လုပ်ဖို့

11:29

that would be required
to build a room like this

257

677583

2743

လိုအပ်မယ့် အရာတွေ၊
ဒီလို ထုတ်လွှင့်မှုမျိုးကို ပြုလုပ်ဖို့

11:32

or make this broadcast, right?

258

680350

2004

လိုအပ်တဲ့ အရာတွေ လုပ်နိုင်မှာ မဟုတ်ပါဘူး။

အဲဒီလို ဂဏန်း စကားလုံးတွေရဲ့ လှည့်ကွက်
ကလေးက ကိုယ့်အတွက် သိနားလည်မှုရဲ့

11:34

This little trick of number words
gives you a stepping stone

259

682836

2863

11:37

into a whole cognitive realm.

260

685723

1481

အရှိတရားဆီကို လမ်းဖွင့်ပေးလိုက်ပါတယ်။

ဘာသာစကားဟာ ကျွန်မတို့
အရောင်နဲ့ ပတ်သက်ပြီး မြင်ခဲ့ရသလို

11:40

Language can also have
really early effects,

261

688420

2295

လူသားတွေ အပေါ် စောစီးစွာ
သက်ရောက်မှု ရှိုနိုင်ခဲ့ပါသေးတယ်။

11:42

what we saw in the case of color.

262

690739

2870

အဲဒါဟာ ရိုးရှင်း၊ အခြေခံကျတဲ့ သိနားလည်မှု
ဆိုင်ရာ ဆုံးဖြတ်ချက်တွေပါ။

11:46

These are really simple,
basic, perceptual decisions.

263

694205

2494

11:48

We make thousands of them all the time,

264

696723

2360

ကျွန်မတို့ အဲဒါတွေကို တချိန်လုံး
ထောင်နဲ့ချီ ချမှတ်ရတယ်၊

11:51

and yet, language is getting in there

265

699107

1817

အဲဒီမှာ ဘာသာစကားဟာ ပါဝင်နေပါတယ်၊

11:52

and fussing even with these tiny little
perceptual decisions that we make.

266

700948

4331

ကျွန်မတို့ ချမှတ်ကြရတဲ့ သိနားလည်မှုဆိုင်ရာ
သေးလှတဲ့ ဆုံးဖြတ်ချက်ထဲ စွက်ဖက်တတ်ပါတယ်။

ဘာသာစကား‘ဟာ ပိုကျယ်ပြန်တဲ့
သက်ရောက်မှုတွေ ရှိနိုင်တယ်။

11:58

Language can have really broad effects.

267

706787

1859

12:00

So the case of grammatical gender
may be a little silly,

268

708670

3228

သဒ္ဒါထဲက လိင်ကိစ္စ ထောက်ပြမှုဟာ
ပေါကြောင်ကြောင် ရှိနိုင်ပေမဲ့၊

တချိန်တည်း ရှိရှိသမျှ နာမ် အားလုံးတို့ဟာ
အဲဒီသဒ္ဒါလာ နိယာမထဲ အကျုံးဝင်ကြပါတယ်။

12:03

but at the same time,
grammatical gender applies to all nouns.

269

711922

3833

ဒီတော့ ဘာသာစကားက နာမ် တစ်ခုခုဆိုင်ရာ
ကိုယ့်စဉ်းစားဆင်ခြင်ပုံကို

12:08

That means language can shape
how you're thinking

270

716061

2289

12:10

about anything that can be
named by a noun.

271

718374

2887

ပုံသွင်းနိုင်ခြင်းကို
ဆိုလိုတာ ထင်ရှားနေတယ်။

12:14

That's a lot of stuff.

272

722185

1329

အဲဒီအကြောင်း တော်ပါပြီ။

နောက်ဆုံးအနေနဲ့၊ ကျွန်မတို့အတွက် အရေးပါတဲ့
အရာတွေကို

12:16

And finally, I gave you an example
of how language can shape things

273

724449

3257

ပုံသွင်းပေးပုံ ဥပမာ တစ်ခုကို ပေးခဲ့မယ်--

12:19

that have personal weight to us --

274

727730

1636

12:21

ideas like blame and punishment
or eyewitness memory.

275

729390

2576

ပြစ်တင်ခြင်းနဲ့ ဒဏ်ခတ်မှု ဒါမှမဟုတ်
မျက်မြင် သက်သေထွက်မှုလိုဟာမျိုး။

12:23

These are important things
in our daily lives.

276

731990

2164

အဲဒါတွေဟာ ကျွန်မတို့ နေ့စဉ်ဘဝအတွက်
အရေးကြီးတဲ့ အရာတွေပါ။

12:28

Now, the beauty of linguistic diversity
is that it reveals to us

277

736153

5001

ဘာသာစကားတွေ မတူကွဲပြားမှုတွေရဲ့
အလှတရားက လူသားဦးနှောက်ရဲ့

12:33

just how ingenious and how flexible
the human mind is.

278

741178

3947

ဖန်တီးကြံဆနိုင်စွမ်းနဲ့ ပျော့ပြောင်းမှုကို
ဖွင့်ထုတ် ပြသနေပါတယ်။

12:37

Human minds have invented
not one cognitive universe, but 7,000 --

279

745775

4531

လူ့ဦးနှောက်ဟာ သိမြင်လို့ရတဲ့ စကြာဝဠာကို
တစ်ခုမက ၇၀၀၀ အထိကို--

12:42

there are 7,000 languages
spoken around the world.

280

750330

2358

ကမ္ဘာတဝမ်းမှာ ဘာသာစကားတွေ
၇၀၀၀ ခန့်ကို ဖန်တီးနိုင်ခဲ့တယ်။

ကျွန်မတို့ နောက်ထပ်
အများကြီး ဖန်တီးနိုင်ဦးမှာပါ--

12:46

And we can create many more --

281

754010

1677

12:47

languages, of course, are living things,

282

755711

3083

ဘာသာစကားတွေဟာ
အသက်ရှိတဲ့ အရာပါ၊

12:50

things that we can hone
and change to suit our needs.

283

758818

3766

ကျွန်မတို့ တချိန်လုံး သွေးပေးနိုင်ပြီး
လိုအပ်ချက်နှင့်အညီ ပြောင်းလဲနိုင်ကြပါတယ်။

ဒီနေရာမှာ ဝမ်းနည်းစရာ ကောင်းတာက
အဲဒီလို ဘာသာစကား မတူကွဲပြားမှုတွေကို

12:55

The tragic thing is that we're losing
so much of this linguistic diversity

284

763786

3483

တချိန်လုံး ဆုံးရှုံးနေရတယ်။

12:59

all the time.

285

767293

1151

ကျွန်မတို့ တစ်ပတ်ကို ဘာသာစကား
တစ်ခုနှုန်းဖြင့် ဆုံးရှုံးနေရတယ်။

13:00

We're losing about one language a week,

286

768468

1892

13:02

and by some estimates,

287

770384

1466

တချို့ခန့်မှန်းချက်အရ၊

13:03

half of the world's languages
will be gone in the next hundred years.

288

771874

3267

လာမယ့် နှစ်တစ်ရာအတွင်း ကမ္ဘာ့ဘာသာစကား
တစ်ဝက် လုံးဝ ပျောက်ကွယ်သွားကြမယ်။

13:07

And the even worse news is that right now,

289

775966

2822

ဒီနေ့အတွက် အဲဒီထက် ပိုဆိုးတဲ့ သတင်းက၊

13:10

almost everything we know about
the human mind and human brain

290

778812

3708

လူ့စိတ်နဲ့ လူ့ဦးနှောက်ဆိုင်ရာ ကျွန်မတို့
သိကြတဲ့ အရာအားလုံးနီးပါးဟာ

13:14

is based on studies of usually American
English-speaking undergraduates

291

782544

5028

အများအားဖြင့် အမေရိက တက္ကသိုလ်များရှိ
အင်္ဂလိပ်စကားပြော ဘွဲ့ကြိုသင်တန်းမှ

13:19

at universities.

292

787596

1324

လေ့လာချက်တွေကို အခြေခံထားတာပါ။

တနည်းအားဖြင့် ကျန်တဲ့ လူသားတွေ
အားလုံး မပါဝင်သလို ဖြစ်နေပါတယ်။

13:22

That excludes almost all humans. Right?

293

790742

3533

ကျွန်မတို့ လူ့ဦးနှောက်အကြောင်း သိတာတွေဟာ
သိပ်ကို ကျဉ်းမြောင်း တဘက်သတ်ကျနေလို့၊

13:26

So what we know about the human mind
is actually incredibly narrow and biased,

294

794299

4971

13:31

and our science has to do better.

295

799294

3236

ကျွန်မတို့ရဲ့ သိပ္ပံပညာဟာ
အတော်ကလေး ကြိုးစားရပါမယ်။

ကျွန်မဟာ နောက်ဆုံး
စဉ်းစားစရာ အချက်ကို ပေးချင်ပါတယ်။

13:37

I want to leave you
with this final thought.

296

805987

2259

13:40

I've told you about how speakers
of different languages think differently,

297

808270

3513

ဘာသာစကား အမျိုးမျိုးကို ပြောသူတို့ရဲ့
တွေးခေါ်ပုံ မတူတာ ကျွန်မပြောခဲ့ပြီ။

13:43

but of course, that's not about
how people elsewhere think.

298

811807

3284

ဒါပေမဲ့ အဲဒါဟာ လူတွေ အရပ်ရပ်မှာ
တွေးခေါ်ပုံ အကြောင်း မဟုတ်ခဲ့ပါ။

13:47

It's about how you think.

299

815115

1419

ဒါက ရှင်တို့ ကိုယ်တိုင်ရဲ့ စဉ်းစားပုံပါ။

13:48

It's how the language that you speak
shapes the way that you think.

300

816558

3606

ကိုယ်ပြောတဲ့ ဘာသာစကားက ကိုယ့်
တွေးခေါ်ပုံကို ပုံသွင်းပေးမှု အကြောင်းပါ။

13:53

And that gives you the opportunity to ask,

301

821070

2576

အဲဒါနဲ့ ဆက်စပ်လျက်
ရှင်တို့ မေးစရာ ရှိနိုင်တာက၊

13:55

"Why do I think the way that I do?"

302

823670

2071

"ကျွန်ုပ် ဒီလို စဉ်းစားနေတာ ဘာကြောင့်လဲ။"

13:57

"How could I think differently?"

303

825765

1596

"ကျွန်ုပ်တို့ နောက်တမျိုး
ဘယ်လို စဉ်းစားနိုင်မလဲ။"

13:59

And also,

304

827908

1365

ပြီးတော့၊

"ဘယ်လို အတွေးအခေါ်မျိုးကို
ကျွန်ုပ် ဖန်တီးချင်လိုပါလိမ့်။"

14:01

"What thoughts do I wish to create?"

305

829297

1727

14:03

Thank you very much.

306

831842

1159

အထူး ကျေးဇူးတင်ပါတယ်။

14:05

(Applause)

307

833025

2756

(လက်ခုပ်သံများ)

Translated by Myo Aung
Reviewed by sann tint

ABOUT THE SPEAKER

Lera Boroditsky - Cognitive scientist
Lera Boroditsky is trying to figure out how humans get so smart.

Why you should listen

Lera Boroditsky is an associate professor of cognitive science at University of California San Diego and editor in chief of Frontiers in Cultural Psychology. She previously served on the faculty at MIT and at Stanford. Her research is on the relationships between mind, world and language (or how humans get so smart).

Boroditsky has been named one of 25 visionaries changing the world by the Utne Reader, and is also a Searle Scholar, a McDonnell scholar, recipient of an NSF Career award and an APA Distinguished Scientist lecturer. She once used the Indonesian exclusive "we" correctly before breakfast and was proud of herself about it all day.

More profile about the speaker
Lera Boroditsky | Speaker | TED.com

THE ORIGINAL VIDEO ON TED.COM

Lera Boroditsky: ဘာသာစကားက ကျွန်ုပ်တို့ စဉ်းစားပုံကို ပုံသွင်းပေးပုံ | TED Talk | TED.com