TEDWomen 2017
Lera Boroditsky: How language shapes the way we think
Lera Boroditsky: Dil, düşünce şeklimizi nasıl etkiliyor?
Filmed:
Readability: 3.3
9,816,653 views
Dünyada yaklaşık 7.000 konuşulan dil var; bunların hepsi farklı ses, kelime dağarcığı ve yapıya sahip. Peki düşünce şeklimizi etkiliyorlar mı? Bilişsel bilim uzmanı Lera Boroditsky, sağ ve sol yerine coğrafi yönleri kullanan Avustralyalı Aborjin bir topluluktan mavi için birden fazla kelimeye sahip Rusça'ya kadar dilin bununla ilgili örneklerini paylaşıyor; cevap ise kesinlikle evet. Boroditsky'ye göre ''Dilbilimsel çeşitliliğin güzel yanı, insan zihninin ne kadar becerikli ve esnek olduğunu göstermesi. İnsan aklı bir değil, 7.000 bilişsel evren yarattı.''
Lera Boroditsky - Cognitive scientist
Lera Boroditsky is trying to figure out how humans get so smart. Full bio
Lera Boroditsky is trying to figure out how humans get so smart. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:12
So, I'll be speaking to you
using language ...
using language ...
0
940
2575
Sizinle dil sayesinde konuşuyorum,
00:16
because I can.
1
4090
1520
çünkü böyle bir yetim var.
00:17
This is one these magical abilities
that we humans have.
that we humans have.
2
5634
3153
Biz insanların sahip olduğu
büyüleyici yeteneklerden biri.
büyüleyici yeteneklerden biri.
00:21
We can transmit really complicated
thoughts to one another.
thoughts to one another.
3
9114
3952
Gerçekten karmaşık düşünceleri
birbirimize aktarabiliyoruz.
birbirimize aktarabiliyoruz.
00:25
So what I'm doing right now is,
I'm making sounds with my mouth
I'm making sounds with my mouth
4
13479
3595
Aslında şu an yaptığım şey
nefes verirken
nefes verirken
00:29
as I'm exhaling.
5
17098
1215
ağzımla sesler çıkarmak.
00:30
I'm making tones and hisses and puffs,
6
18337
2348
Bir dizi ton, üfleme
ve tıslama sesi çıkarıyorum
ve tıslama sesi çıkarıyorum
00:32
and those are creating
air vibrations in the air.
air vibrations in the air.
7
20709
3010
ve bu sesler
havada bir titreşim yaratıyor.
havada bir titreşim yaratıyor.
00:35
Those air vibrations are traveling to you,
8
23743
2446
Bu hava titreşimleri de size doğru giderek
00:38
they're hitting your eardrums,
9
26213
1785
kulak zarlarınıza ulaşıyor
00:40
and then your brain takes
those vibrations from your eardrums
those vibrations from your eardrums
10
28022
4580
ve kulak zarınızdan gelen titreşimleri
beyniniz yorumlayarak
beyniniz yorumlayarak
00:44
and transforms them into thoughts.
11
32626
2753
onları düşüncelere çeviriyor.
00:48
I hope.
12
36031
1151
Öyle umuyorum.
00:49
(Laughter)
13
37206
1003
(Kahkahalar)
00:50
I hope that's happening.
14
38233
1157
Umarım öyle oluyordur.
00:51
So because of this ability,
we humans are able to transmit our ideas
we humans are able to transmit our ideas
15
39414
4576
Bu yetenek sayesinde
devasa bir uzay ve zaman boyunca
devasa bir uzay ve zaman boyunca
00:56
across vast reaches of space and time.
16
44014
2692
insan olarak fikir aktarımı yaptık.
00:58
We're able to transmit
knowledge across minds.
knowledge across minds.
17
46730
4536
Zihinler arası bilgi aktarabiliyoruz.
01:03
I can put a bizarre new idea
in your mind right now.
in your mind right now.
18
51290
3161
Şu anda tamamen tuhaf bir fikri
aklınıza sokabilirim.
aklınıza sokabilirim.
01:06
I could say,
19
54475
1155
Şöyle bir şey mesela,
01:08
"Imagine a jellyfish waltzing in a library
20
56367
3208
''Kuantum mekaniği üstünde kafa yorarken
kütüphanede vals yapan
bir denizanası hayal edin.''
bir denizanası hayal edin.''
01:11
while thinking about quantum mechanics."
21
59599
2176
01:13
(Laughter)
22
61799
1398
(Kahkahalar)
01:15
Now, if everything has gone
relatively well in your life so far,
relatively well in your life so far,
23
63221
3028
Hayatınızda her şey
nispeten yolunda gitmişse
nispeten yolunda gitmişse
01:18
you probably haven't had
that thought before.
that thought before.
24
66273
2112
muhtemelen bunu daha önce
düşünmemişsinizdir.
düşünmemişsinizdir.
01:20
(Laughter)
25
68409
1002
(Kahkahalar)
01:21
But now I've just made you think it,
26
69435
1732
Ama ben dil aracılığıyla
01:23
through language.
27
71191
1155
bunu düşünmenizi sağladım.
01:24
Now of course, there isn't just
one language in the world,
one language in the world,
28
72654
2724
Tabii dünyada yalnızca bir değil,
01:27
there are about 7,000 languages
spoken around the world.
spoken around the world.
29
75402
2645
yaklaşık 7.000 konuşulan dil var.
01:30
And all the languages differ
from one another in all kinds of ways.
from one another in all kinds of ways.
30
78071
3160
Tüm diller her açıdan
bir diğerinden farklıdır.
bir diğerinden farklıdır.
01:33
Some languages have different sounds,
31
81255
3091
Bazı dilerin farklı sesleri varken
01:36
they have different vocabularies,
32
84370
1719
bazılarının farklı söz dağarcıkları
01:38
and they also have different structures --
33
86113
2039
ve hatta farklı yapıları var --
01:40
very importantly, different structures.
34
88176
1887
çok önemli, farklı yapılar.
Bu da bizi şu soruya getiriyor:
01:42
That begs the question:
35
90896
1192
01:44
Does the language we speak
shape the way we think?
shape the way we think?
36
92112
2612
Dil, düşünce şeklimize yön veriyor mu?
01:46
Now, this is an ancient question.
37
94748
1572
Bu çok eski bir soru.
01:48
People have been speculating
about this question forever.
about this question forever.
38
96344
3171
İnsanlar bunun cevabı hakkında
yüz yıllardır çıkarım yapıyorlar.
yüz yıllardır çıkarım yapıyorlar.
01:51
Charlemagne, Holy Roman emperor, said,
39
99539
2317
Kutsal Roma İmparatoru Charlemagne
01:53
"To have a second language
is to have a second soul" --
is to have a second soul" --
40
101880
3036
''İkinci dili bilmek
ikinci ruha sahip olmaktır.'' demişti,
ikinci ruha sahip olmaktır.'' demişti,
01:56
strong statement
that language crafts reality.
that language crafts reality.
41
104940
2503
dilin yarattığı gerçeklikle ilgili
güçlü bir ifade.
güçlü bir ifade.
01:59
But on the other hand,
Shakespeare has Juliet say,
Shakespeare has Juliet say,
42
107992
2990
Diğer yandan Shakespeare,
Juliet'e şunları söyletti:
Juliet'e şunları söyletti:
02:03
"What's in a name?
43
111006
1151
''İsmin nesi var ki?
02:04
A rose by any other name
would smell as sweet."
would smell as sweet."
44
112181
2334
İsmi farklı da olsa
gül yine güzel kokardı.''
gül yine güzel kokardı.''
02:07
Well, that suggests that maybe
language doesn't craft reality.
language doesn't craft reality.
45
115504
3053
Bu da dilin belki de
gerçeklik yaratmadığını yansıtıyor.
gerçeklik yaratmadığını yansıtıyor.
02:10
These arguments have gone
back and forth for thousands of years.
back and forth for thousands of years.
46
118926
4006
Bu konu binlerce yıl
tekrar tekrar tartışıldı.
tekrar tekrar tartışıldı.
02:15
But until recently,
there hasn't been any data
there hasn't been any data
47
123400
2731
Ancak son zamanlara kadar
soruya net bir cevap verecek
soruya net bir cevap verecek
02:18
to help us decide either way.
48
126155
1556
yeterli veri olmamıştı.
Son zamanlarda, dünya üzerindeki
laboratuvarlarımızda
laboratuvarlarımızda
02:20
Recently, in my lab
and other labs around the world,
and other labs around the world,
49
128230
2452
02:22
we've started doing research,
50
130706
1392
araştırma yapmaya başladık
02:24
and now we have actual scientific data
to weigh in on this question.
to weigh in on this question.
51
132122
4437
ve artık bu soru üzerinde çıkarım yapacak
gerçek bilimsel verilerimiz var.
gerçek bilimsel verilerimiz var.
02:28
So let me tell you about
some of my favorite examples.
some of my favorite examples.
52
136918
2541
Sevdiğim bazı örnekleri
sizinle paylaşmak istiyorum.
sizinle paylaşmak istiyorum.
02:31
I'll start with an example
from an Aboriginal community in Australia
from an Aboriginal community in Australia
53
139846
3414
Birlikte çalışma şansı yakaladığım
Avustralyalı bir Aborjin topluluğu mesela.
02:35
that I had the chance to work with.
54
143284
1728
02:37
These are the Kuuk Thaayorre people.
55
145036
1743
Kuuk Thaayorre insanları.
02:38
They live in Pormpuraaw
at the very west edge of Cape York.
at the very west edge of Cape York.
56
146803
3794
Cape York batı kıyısında
Pormpuraaw'da yaşıyorlar.
Pormpuraaw'da yaşıyorlar.
02:43
What's cool about Kuuk Thaayorre is,
57
151351
2236
Bu halkta dikkatimi çeken şey,
02:45
in Kuuk Thaayorre, they don't use
words like "left" and "right,"
words like "left" and "right,"
58
153611
3058
kendi dillerinde ''sağ'' ve ''sol''
sözcüklerini kullanmamaları,
sözcüklerini kullanmamaları,
02:48
and instead, everything
is in cardinal directions:
is in cardinal directions:
59
156693
2684
bunun yerine her şey için
coğrafi yönleri kullanıyorlar:
coğrafi yönleri kullanıyorlar:
02:51
north, south, east and west.
60
159401
1424
Kuzey, Güney, Doğu, Batı.
02:53
And when I say everything,
I really mean everything.
I really mean everything.
61
161425
2535
Her şey derken
gerçekten her şeyi kastediyorum.
gerçekten her şeyi kastediyorum.
02:55
You would say something like,
62
163984
1551
Mesela şöyle bir ifade,
02:57
"Oh, there's an ant
on your southwest leg."
on your southwest leg."
63
165559
2512
''Bacağının güneybatısında
bir karınca var.''
bir karınca var.''
03:01
Or, "Move your cup
to the north-northeast a little bit."
to the north-northeast a little bit."
64
169178
2656
Veya ''bardağını biraz
kuzeydoğuya çeker misin?''
kuzeydoğuya çeker misin?''
03:04
In fact, the way that you say "hello"
in Kuuk Thaayorre is you say,
in Kuuk Thaayorre is you say,
65
172404
3480
Hatta Kuuk Thaayorre dilinde
''merhaba'' demek bile böyle:
''merhaba'' demek bile böyle:
03:07
"Which way are you going?"
66
175908
1266
''Hangi yöne gidiyorsun?''
03:09
And the answer should be,
67
177198
1332
Cevap şöyle olmalı;
03:11
"North-northeast in the far distance.
68
179014
1772
''Kuzeydoğu yönünde uzağa.
03:12
How about you?"
69
180810
1321
Peki ya sen?''
03:14
So imagine as you're walking
around your day,
around your day,
70
182155
3132
Gün içinde yürürken
kendinizi düşünün,
kendinizi düşünün,
03:17
every person you greet,
71
185311
1549
kiminle selamlaşsanız
03:18
you have to report your heading direction.
72
186884
2071
gittiğiniz yönü söylemeniz lazım.
03:20
(Laughter)
73
188979
1179
(Kahkahalar)
03:22
But that would actually get you
oriented pretty fast, right?
oriented pretty fast, right?
74
190182
3331
Aslında hızlı bir şekilde
yön duygunuzun gelişmesini sağlar.
yön duygunuzun gelişmesini sağlar.
03:25
Because you literally
couldn't get past "hello,"
couldn't get past "hello,"
75
193537
2960
Çünkü gideceğiniz yönü bilmiyorsanız
03:28
if you didn't know
which way you were going.
which way you were going.
76
196521
2075
''merhaba''nın ötesine geçemezsiniz.
03:31
In fact, people who speak languages
like this stay oriented really well.
like this stay oriented really well.
77
199969
3492
Dil kullanan insanlar
yön algısında çok iyiler.
yön algısında çok iyiler.
03:35
They stay oriented better
than we used to think humans could.
than we used to think humans could.
78
203485
2925
Yön duyularını, sandığımızdan
çok daha iyi kullanıyorlar.
çok daha iyi kullanıyorlar.
03:38
We used to think that humans
were worse than other creatures
were worse than other creatures
79
206840
2852
Biyolojik bir mazeret sebebiyle
insanların diğer yaratıklardan
daha kötü olduğunu sanıyorduk.
daha kötü olduğunu sanıyorduk.
03:41
because of some biological excuse:
80
209716
1716
03:43
"Oh, we don't have magnets
in our beaks or in our scales."
in our beaks or in our scales."
81
211456
3325
''Gagalarımızda veya tüylerimizde
mıknatıslar yok ki...''
mıknatıslar yok ki...''
03:46
No; if your language and your culture
trains you to do it,
trains you to do it,
82
214805
2942
Ancak diliniz ve kültürünüz
bunu yapmanız için sizi eğitiyorsa
bunu yapmanız için sizi eğitiyorsa
03:49
actually, you can do it.
83
217771
1249
bunu yapabilirsiniz.
03:51
There are humans around the world
who stay oriented really well.
who stay oriented really well.
84
219044
3040
Dünyada yön algısını
çok iyi kullanan insanlar var.
çok iyi kullanan insanlar var.
03:54
And just to get us in agreement
85
222108
2128
Bunun, bizim alışık olduğumuzdan
03:56
about how different this is
from the way we do it,
from the way we do it,
86
224260
2595
ne kadar farklı olduğunu görmeniz için
03:58
I want you all to close
your eyes for a second
your eyes for a second
87
226879
2764
bir anlığına gözlerinizi kapayın
04:02
and point southeast.
88
230887
1353
ve güneydoğuyu gösterin.
04:04
(Laughter)
89
232264
1710
(Kahkahalar)
04:05
Keep your eyes closed. Point.
90
233998
1578
Gözlerinizi kapayın ve gösterin.
04:10
OK, so you can open your eyes.
91
238095
2017
Pekâlâ, açabilirsiniz.
04:12
I see you guys pointing there,
there, there, there, there ...
there, there, there, there ...
92
240136
3779
Burayı, şurayı, arkayı...
Her yönü göstermişsiniz...
Her yönü göstermişsiniz...
04:16
I don't know which way it is myself --
93
244529
1878
Neresi olduğunu ben de bilmiyorum.
04:18
(Laughter)
94
246431
1664
(Kahkahalar)
04:20
You have not been a lot of help.
95
248119
1658
Pek yardımcı olamadınız.
04:21
(Laughter)
96
249801
1317
(Kahkahalar)
04:23
So let's just say the accuracy
in this room was not very high.
in this room was not very high.
97
251142
2920
Bu salondaki doğruluk oranı
pek yüksek değil diyebiliriz.
pek yüksek değil diyebiliriz.
04:26
This is a big difference in cognitive
ability across languages, right?
ability across languages, right?
98
254086
3360
Diller arasında inanılmaz bir
bilişsel farklılık var.
bilişsel farklılık var.
04:29
Where one group -- very
distinguished group like you guys --
distinguished group like you guys --
99
257470
3395
Sizin gibi çok seçkin bir grup
04:32
doesn't know which way is which,
100
260889
1563
doğru yönü bilemezken
04:34
but in another group,
101
262476
1336
farklı bir grupta
04:35
I could ask a five-year-old
and they would know.
and they would know.
102
263836
2290
5 yaşındaki bir çocuk
doğru yönü gösterebilir.
doğru yönü gösterebilir.
04:38
(Laughter)
103
266150
1084
(Kahkahalar)
04:39
There are also really big differences
in how people think about time.
in how people think about time.
104
267258
3420
İnsanların zaman algısı hakkında da
büyük farklılıklar var.
büyük farklılıklar var.
04:42
So here I have pictures
of my grandfather at different ages.
of my grandfather at different ages.
105
270702
4017
Büyükbabamın değişik yaşlardaki
resimlerini görüyorsunuz.
resimlerini görüyorsunuz.
04:46
And if I ask an English speaker
to organize time,
to organize time,
106
274743
3227
İngilizce konuşan birinden
zamana göre ayarlamasını istesem
zamana göre ayarlamasını istesem
04:49
they might lay it out this way,
107
277994
1485
dizilimi bu şekilde yapardı,
04:51
from left to right.
108
279503
1151
soldan sağa doğru.
04:52
This has to do with writing direction.
109
280678
1831
Bu aslında yazı yönüyle ilgili.
04:54
If you were a speaker of Hebrew or Arabic,
110
282533
2026
İbranice veya Arapça konuşuyor olsanız
04:56
you might do it going
in the opposite direction,
in the opposite direction,
111
284583
2290
diğer yönden dizilim yapardınız,
04:58
from right to left.
112
286897
1150
sağdan sola doğru.
05:01
But how would the Kuuk Thaayorre,
113
289578
1585
Peki bahsettiğim Aborjin halk,
05:03
this Aboriginal group I just
told you about, do it?
told you about, do it?
114
291187
2394
Kuuk Thaayorre bunu nasıl yapardı?
''Sağ'' ve ''sol''
sözcüklerini kullanmıyorlar.
sözcüklerini kullanmıyorlar.
05:05
They don't use words
like "left" and "right."
like "left" and "right."
115
293605
2118
05:07
Let me give you hint.
116
295747
1492
İpucu vereyim.
05:09
When we sat people facing south,
117
297263
2551
İnsanları güneye doğru oturttuğumuzda,
05:11
they organized time from left to right.
118
299838
1858
zamanı soldan sağa ayarladılar.
05:14
When we sat them facing north,
119
302391
2183
Kuzeye doğru oturttuğumuzda
05:16
they organized time from right to left.
120
304598
1975
sağdan sola ayarladılar.
05:19
When we sat them facing east,
121
307026
2055
Doğuya doğru oturttuğumuzda ise
05:21
time came towards the body.
122
309105
1740
zaman bedenlerinin önünden geçti.
05:23
What's the pattern?
123
311608
1311
Burada izledikleri yol ne?
05:26
East to west, right?
124
314056
1699
Doğudan batıya, öyle değil mi?
05:27
So for them, time doesn't actually
get locked on the body at all,
get locked on the body at all,
125
315779
3502
Onlar için zaman
bedenleri üstünde kilitli kalmıyor.
bedenleri üstünde kilitli kalmıyor.
05:31
it gets locked on the landscape.
126
319305
1540
Çevre üstünde kilitli kalıyor.
05:32
So for me, if I'm facing this way,
127
320869
1718
Örneğin, ben bu yöne bakıyorum,
05:34
then time goes this way,
128
322611
1157
o hâlde zaman böyle gidiyor
05:35
and if I'm facing this way,
then time goes this way.
then time goes this way.
129
323792
2473
ama bu yöne bakıyorsam
o zaman böyle gidiyor.
o zaman böyle gidiyor.
05:38
I'm facing this way, time goes this way --
130
326289
2000
Bu yöne baktığımda ise bu şekilde...
05:40
very egocentric of me to have
the direction of time chase me around
the direction of time chase me around
131
328313
3967
Vücudumu her dönderdiğimde
zaman yönünün beni takip etmesi
zaman yönünün beni takip etmesi
05:44
every time I turn my body.
132
332304
1640
oldukça ben merkezli.
05:46
For the Kuuk Thaayorre,
time is locked on the landscape.
time is locked on the landscape.
133
334598
2647
Kuuk Thaayorre için
zaman çevre üstünde kilitli.
zaman çevre üstünde kilitli.
05:49
It's a dramatically different way
of thinking about time.
of thinking about time.
134
337269
2819
Zaman hakkında düşünmenin
oldukça farklı bir yolu.
oldukça farklı bir yolu.
05:52
Here's another really smart human trick.
135
340112
1911
İşte zekice düşünülmüş başka bir yöntem.
05:54
Suppose I ask you
how many penguins are there.
how many penguins are there.
136
342047
2213
Burada kaç tane penguen olduğunu sorsam
05:56
Well, I bet I know how you'd solve
that problem if you solved it.
that problem if you solved it.
137
344958
3154
cevabı nasıl bulduğunuzu
çok iyi buluyorum.
çok iyi buluyorum.
06:00
You went, "One, two, three,
four, five, six, seven, eight."
four, five, six, seven, eight."
138
348136
2827
''Bir, iki, üç, dört...''
diye saymaya başlıyorsunuz.
diye saymaya başlıyorsunuz.
06:02
You counted them.
139
350987
1164
Onları sayıyorsunuz.
06:04
You named each one with a number,
140
352175
1609
Her biri için bir rakamınız var
06:05
and the last number you said
was the number of penguins.
was the number of penguins.
141
353808
2636
ve söylediğiniz son rakam
penguenlerin sayısı.
penguenlerin sayısı.
06:08
This is a little trick
that you're taught to use as kids.
that you're taught to use as kids.
142
356468
2862
Bu bize çocukken öğretilen bir yöntem.
06:11
You learn the number list
and you learn how to apply it.
and you learn how to apply it.
143
359354
3051
Sayı listesini öğrenip
nasıl uygulayacağımızı görüyoruz.
nasıl uygulayacağımızı görüyoruz.
06:14
A little linguistic trick.
144
362787
1446
Bu, dilbilimsel bir yöntem.
06:16
Well, some languages don't do this,
145
364804
1677
Bazı dillerde bu yapılmıyor,
06:18
because some languages
don't have exact number words.
don't have exact number words.
146
366505
3149
çünkü bazı dillerde
tam sayı sözcükleri yok.
tam sayı sözcükleri yok.
06:22
They're languages that don't have
a word like "seven"
a word like "seven"
147
370039
2897
''Yedi, sekiz'' gibi sözcüklerin
06:24
or a word like "eight."
148
372960
1401
olmadığı diller var.
06:27
In fact, people who speak
these languages don't count,
these languages don't count,
149
375033
2658
Bu dilleri konuşan insanlar sayı saymıyor
06:29
and they have trouble
keeping track of exact quantities.
keeping track of exact quantities.
150
377715
2997
ve bir şeyin tam miktarını
takip etmede zorluk yaşıyorlar.
takip etmede zorluk yaşıyorlar.
06:32
So, for example, if I ask you
to match this number of penguins
to match this number of penguins
151
380736
3929
Örneğin buradaki penguen sayısıyla
06:36
to the same number of ducks,
152
384689
2264
ördek sayısını eşleştirmenizi istesem
06:38
you would be able to do that by counting.
153
386977
2144
bunu sayarak yapardınız.
06:41
But folks who don't have
that linguistic trait can't do that.
that linguistic trait can't do that.
154
389145
3855
Bu dil yöntemine sahip olmayan insanlar
bunu yapamayacaklardır.
bunu yapamayacaklardır.
06:47
Languages also differ in how
they divide up the color spectrum --
they divide up the color spectrum --
155
395653
3154
Diller ayrıca renk spektrumu
konusunda da farklılık gösteriyor.
konusunda da farklılık gösteriyor.
06:50
the visual world.
156
398831
1150
Yani görsel dünya.
Bazı dillerde renkler için
çok fazla kelime var,
çok fazla kelime var,
06:52
Some languages have
lots of words for colors,
lots of words for colors,
157
400348
2152
bazılarında birkaç tane,
''koyu'' ve ''açık'' gibi.
''koyu'' ve ''açık'' gibi.
06:54
some have only a couple words,
"light" and "dark."
"light" and "dark."
158
402524
2364
06:56
And languages differ in where they put
boundaries between colors.
boundaries between colors.
159
404912
3623
Diller, renkler arasında
sınır koyarken de farklılaşıyor.
sınır koyarken de farklılaşıyor.
07:00
So, for example, in English,
there's a world for blue
there's a world for blue
160
408559
3215
Örneğin İngilizcede
mavi için bir kelimemiz var
mavi için bir kelimemiz var
07:03
that covers all of the colors
that you can see on the screen,
that you can see on the screen,
161
411798
3135
ve bu kelime ekranda gördüğünüz
tüm renkleri kapsıyor,
tüm renkleri kapsıyor,
07:06
but in Russian, there isn't a single word.
162
414957
2006
diğer yandan Rusçada tek bir kelime yok.
07:08
Instead, Russian speakers
have to differentiate
have to differentiate
163
416987
2206
Rusçada bu renk için
farklı ifadeler sözkonusu,
farklı ifadeler sözkonusu,
07:11
between light blue, "goluboy,"
164
419217
1471
''goluboy'' dedikleri açık mavi
07:12
and dark blue, "siniy."
165
420712
1576
ve ''siniy'' dedikleri koyu mavi.
07:15
So Russians have this lifetime
of experience of, in language,
of experience of, in language,
166
423138
3983
Yani Ruslar hayatları boyunca
07:19
distinguishing these two colors.
167
427145
1869
bu iki rengi ayırmayı öğreniyorlar.
07:21
When we test people's ability
to perceptually discriminate these colors,
to perceptually discriminate these colors,
168
429038
3963
Bu renkleri algılarıyla ayırmaları için
insanları test ettiğimizde,
insanları test ettiğimizde,
Rusların bu dilbilimsel sınırları
07:25
what we find is that
Russian speakers are faster
Russian speakers are faster
169
433025
2521
çok daha hızlı belirlediklerini görüyoruz.
07:27
across this linguistic boundary.
170
435570
1558
07:29
They're faster to be able
to tell the difference
to tell the difference
171
437152
2282
Açık ve koyu mavi arasındaki farkı
07:31
between a light and dark blue.
172
439458
1458
çok daha hızlı görüyorlar.
07:33
And when you look at people's brains
as they're looking at colors --
as they're looking at colors --
173
441299
3264
İnsanlar renklere bakarken
onların beyinlerini incelediğinizde,
onların beyinlerini incelediğinizde,
07:36
say you have colors shifting slowly
from light to dark blue --
from light to dark blue --
174
444587
3335
nasıl renkleri yavaş yavaş
açıktan koyuya doğru düşünürsünüz,
açıktan koyuya doğru düşünürsünüz,
07:40
the brains of people who use
different words for light and dark blue
different words for light and dark blue
175
448798
4452
açık ve koyu mavi için farklı kelimeler
kullanan insanların beyni de
kullanan insanların beyni de
07:45
will give a surprised reaction
as the colors shift from light to dark,
as the colors shift from light to dark,
176
453274
3510
renkler açıktan koyuya doğru giderken
şaşırtıcı bir tepki veriyor,
şaşırtıcı bir tepki veriyor,
07:48
as if, "Ooh, something
has categorically changed,"
has categorically changed,"
177
456808
3182
kategorisel olarak bir şey değişmiş gibi,
07:52
whereas the brains
of English speakers, for example,
of English speakers, for example,
178
460014
2446
örneğin İngilizce konuşanların beyinleri
07:54
that don't make
this categorical distinction,
this categorical distinction,
179
462484
2140
bu tür bir kategorisel ayırım yapmıyor,
07:56
don't give that surprise,
180
464648
1196
bu tepkiyi de vermiyor,
07:57
because nothing is categorically changing.
181
465868
2083
çünkü kategorisel olarak
değişen bir şey yok.
değişen bir şey yok.
08:02
Languages have all kinds
of structural quirks.
of structural quirks.
182
470054
2504
Dillerde her tür yapısal özellik var.
08:04
This is one of my favorites.
183
472582
1337
Bu, en sevdiklerimden biri.
08:05
Lots of languages have grammatical gender;
184
473943
2432
Çoğu dilde dilbilimsel cinsiyet var;
08:08
every noun gets assigned a gender,
often masculine or feminine.
often masculine or feminine.
185
476399
4630
her ismin bir cinsiyeti var,
genellikle eril ve dişil.
genellikle eril ve dişil.
Bu cinsiyetler
dillerde farklılık gösteriyor.
dillerde farklılık gösteriyor.
08:13
And these genders differ across languages.
186
481053
2057
08:15
So, for example, the sun is feminine
in German but masculine in Spanish,
in German but masculine in Spanish,
187
483134
4541
Örneğin güneş Almancada dişil
ama İspanyolcada eril,
ama İspanyolcada eril,
08:19
and the moon, the reverse.
188
487699
1348
ay ise bunun tam tersi.
08:21
Could this actually have any
consequence for how people think?
consequence for how people think?
189
489634
3462
Acaba bu insanların
düşünme şeklini etkiliyor mu?
düşünme şeklini etkiliyor mu?
08:25
Do German speakers think of the sun
as somehow more female-like,
as somehow more female-like,
190
493120
3994
Almanca konuşanlar güneşi
daha feminen hayal ederken
daha feminen hayal ederken
08:29
and the moon somehow more male-like?
191
497138
1906
ayı daha maskulen mi hayal ediyorlar?
08:31
Actually, it turns out that's the case.
192
499767
1906
Cevap şu ki aynen öyle.
08:33
So if you ask German and Spanish speakers
to, say, describe a bridge,
to, say, describe a bridge,
193
501697
5423
Almanca ve İspanyolca konuşanlardan
bir köprü tarif etmeleri istesek
bir köprü tarif etmeleri istesek
08:39
like the one here --
194
507144
1436
buradaki gibi bir tane,
08:40
"bridge" happens to be grammatically
feminine in German,
feminine in German,
195
508604
3349
köprü Almancada dişil bir sözcük
08:43
grammatically masculine in Spanish --
196
511977
2156
İspanyolcada ise eril.
08:46
German speakers are more likely
to say bridges are "beautiful," "elegant"
to say bridges are "beautiful," "elegant"
197
514157
4318
Almanca konuşanlar muhtemelen
''güzel'' ve ''şık'' diye tarif ederler,
''güzel'' ve ''şık'' diye tarif ederler,
08:50
and stereotypically feminine words.
198
518499
2127
ve benzeri basmakalıp feminen sözcüklerle.
08:52
Whereas Spanish speakers
will be more likely to say
will be more likely to say
199
520650
2509
İspanyolca konuşanlar ise
08:55
they're "strong" or "long,"
200
523183
1546
''dayanıklı'' ve ''uzun'' gibi
08:56
these masculine words.
201
524753
1386
maskulen sözcükleri kullanır.
09:00
(Laughter)
202
528849
1680
(Kahkahalar)
09:03
Languages also differ in how
they describe events, right?
they describe events, right?
203
531396
4122
Olayları tarif ederken de
diller farklılık gösteriyor.
diller farklılık gösteriyor.
09:08
You take an event like this, an accident.
204
536060
2346
Bu kaza gibi bir olayı ele alalım.
09:10
In English, it's fine to say,
"He broke the vase."
"He broke the vase."
205
538430
2788
İngilizcede ''Vazoyu kırdı.''
diyebilirsiniz.
diyebilirsiniz.
09:13
In a language like Spanish,
206
541869
2544
İspanyolca gibi bir dilde ise
09:16
you might be more likely
to say, "The vase broke,"
to say, "The vase broke,"
207
544437
2847
muhtemelen ''Vazo kırıldı''
demeniz gerekir
demeniz gerekir
09:19
or, "The vase broke itself."
208
547308
1561
veya ''Vazo kendiliğinden kırıldı.''
09:21
If it's an accident, you wouldn't say
that someone did it.
that someone did it.
209
549332
3222
Eğer bu bir kazaysa
birisi yaptı diye söylemezsiniz.
birisi yaptı diye söylemezsiniz.
09:24
In English, quite weirdly,
we can even say things like,
we can even say things like,
210
552578
3406
İngilizcede ''Kolumu kırdım.''
gibi bir cümle kurmak da
gibi bir cümle kurmak da
09:28
"I broke my arm."
211
556008
1247
aslında oldukça tuhaf.
09:29
Now, in lots of languages,
212
557953
1834
Pek çok dilde,
09:31
you couldn't use that construction
unless you are a lunatic
unless you are a lunatic
213
559811
3171
kendi kolunuzu kırmaya çalışan
09:35
and you went out
looking to break your arm --
looking to break your arm --
214
563006
2129
ve bunu başaran bir çılgın değilseniz
09:37
(Laughter)
215
565159
1002
(Kahkahalar)
bu yapıyı kullanmazsınız.
09:38
and you succeeded.
216
566185
1151
09:39
If it was an accident,
you would use a different construction.
you would use a different construction.
217
567360
3264
Eğer bir kazaysa
başka bir yapı kullanırsınız.
başka bir yapı kullanırsınız.
09:42
Now, this has consequences.
218
570648
1805
Bunun da bazı sonuçları var.
09:44
So, people who speak different languages
will pay attention to different things,
will pay attention to different things,
219
572477
4188
Farklı diller konuşan insanlar
farklı şeylere dikkat verirler,
farklı şeylere dikkat verirler,
09:48
depending on what their language
usually requires them to do.
usually requires them to do.
220
576689
3406
bu da kullandıkları dilin
gereksinimlerine göre değişir.
gereksinimlerine göre değişir.
09:52
So we show the same accident
to English speakers and Spanish speakers,
to English speakers and Spanish speakers,
221
580119
4172
Aynı kazayı İngilizce ve İspanyolca
konuşanlara gösteriyoruz,
konuşanlara gösteriyoruz,
09:56
English speakers will remember who did it,
222
584315
3285
İngilizce konuşanlar
kimin yaptığını hatırlıyor,
kimin yaptığını hatırlıyor,
10:00
because English requires you
to say, "He did it; he broke the vase."
to say, "He did it; he broke the vase."
223
588525
3414
çünkü İngilizcede
''O yaptı, Vazoyu o kırdı.'' diyoruz.
''O yaptı, Vazoyu o kırdı.'' diyoruz.
10:03
Whereas Spanish speakers might be
less likely to remember who did it
less likely to remember who did it
224
591963
3203
İspanyolca konuşlar ise
eylemin kaza olduğu durumlarda
eylemin kaza olduğu durumlarda
10:07
if it's an accident,
225
595190
1151
yapanı hatırlamıyor,
10:08
but they're more likely to remember
that it was an accident.
that it was an accident.
226
596365
2829
yine de bunun bir kaza olduğunu
daha iyi hatırlıyorlar.
daha iyi hatırlıyorlar.
10:11
They're more likely
to remember the intention.
to remember the intention.
227
599218
2436
Eylemin arkasındaki niyeti
daha iyi hatırlıyorlar.
daha iyi hatırlıyorlar.
10:13
So, two people watch the same event,
228
601678
3083
Yani iki insan aynı olayı seyredip
10:16
witness the same crime,
229
604785
2081
aynı suça tanık olduğunda
10:18
but end up remembering
different things about that event.
different things about that event.
230
606890
3046
bu olayla ilgili
farklı şeyler hatırlayabilirler.
farklı şeyler hatırlayabilirler.
10:22
This has implications, of course,
for eyewitness testimony.
for eyewitness testimony.
231
610564
3259
Görgü tanıklığında
bunun olası sonuçları oluyor tabii.
bunun olası sonuçları oluyor tabii.
10:26
It also has implications
for blame and punishment.
for blame and punishment.
232
614590
2362
Suç ve ceza konusunda da
olası sonuçları var.
olası sonuçları var.
10:28
So if you take English speakers
233
616976
1807
İngilizce konuşan bir gruba
10:30
and I just show you
someone breaking a vase,
someone breaking a vase,
234
618807
2164
size gösterdiğim vazo örneğini gösterip
10:32
and I say, "He broke the vase,"
as opposed to "The vase broke,"
as opposed to "The vase broke,"
235
620995
3855
''Vazo kırıldı'' yerine
''Vazoyu kırdı'' dersem
''Vazoyu kırdı'' dersem
10:37
even though you can witness it yourself,
236
625504
1913
buna bizzat tanık olduğunuz hâlde
10:39
you can watch the video,
237
627441
1268
videoyu izleyip
10:40
you can watch the crime against the vase,
238
628733
2162
vazonun başına geleni gördüğünüz hâlde
birini cezalandırma
ihtimaliniz daha fazla,
ihtimaliniz daha fazla,
10:44
you will punish someone more,
239
632157
1767
10:45
you will blame someone more
if I just said, "He broke it,"
if I just said, "He broke it,"
240
633948
2853
''Vazo kırıldı'' yerine
''Vazoyu kırdı'' dediğim zaman
''Vazoyu kırdı'' dediğim zaman
10:48
as opposed to, "It broke."
241
636825
1493
birini suçlamaya meyilli olursunuz.
10:50
The language guides
our reasoning about events.
our reasoning about events.
242
638931
3323
Dil, olayların muhakemesini yapma
yetimize yön veriyor.
yetimize yön veriyor.
10:55
Now, I've given you a few examples
243
643996
2886
Dilin düşünce şeklimizi
nasıl biçimlendirdiğine dair
nasıl biçimlendirdiğine dair
10:58
of how language can profoundly
shape the way we think,
shape the way we think,
244
646906
3727
sizinle birkaç örnek paylaştım
11:02
and it does so in a variety of ways.
245
650657
2175
ve bunu çeşitli yollarla yapıyor.
11:04
So language can have big effects,
246
652856
1931
Yani dilin büyük etkileri olabilir,
11:06
like we saw with space and time,
247
654811
1742
uzay ve zaman örneğindeki gibi,
11:08
where people can lay out space and time
248
656577
1906
insanlar uzay ve zamanı
11:10
in completely different
coordinate frames from each other.
coordinate frames from each other.
249
658507
3241
birbirlerinden çok daha farklı
açılarda gösteriyorlar.
açılarda gösteriyorlar.
11:14
Language can also have
really deep effects --
really deep effects --
250
662781
2234
Dilin çok derin etkileri de olabilir,
11:17
that's what we saw
with the case of number.
with the case of number.
251
665039
2184
sayı örneğinde bunu gördük.
11:19
Having count words in your language,
252
667572
2043
Dilinizde sayma sözcüklerinin olması,
11:21
having number words,
253
669639
1220
rakamların olması,
11:22
opens up the whole world of mathematics.
254
670883
2561
adeta matematiğe açılan kapı.
11:25
Of course, if you don't count,
you can't do algebra,
you can't do algebra,
255
673468
2503
Eğer sayı saymazsanız, matematik de olmaz,
11:27
you can't do any of the things
256
675995
1564
böyle bir salonu organize edip
11:29
that would be required
to build a room like this
to build a room like this
257
677583
2743
bu yayını gerçekleştirmeyi gerektiren
11:32
or make this broadcast, right?
258
680350
2004
hiçbir şeyi yapamazsınız.
11:34
This little trick of number words
gives you a stepping stone
gives you a stepping stone
259
682836
2863
Sayıların varlığı, bilişsel dünyaya açılan
11:37
into a whole cognitive realm.
260
685723
1481
bir sıçrama tahtası sunuyor.
11:40
Language can also have
really early effects,
really early effects,
261
688420
2295
Dil, çok erken gelişen
etkilere de neden oluyor,
etkilere de neden oluyor,
11:42
what we saw in the case of color.
262
690739
2870
renk örneğinde gördüğümüz gibi.
11:46
These are really simple,
basic, perceptual decisions.
basic, perceptual decisions.
263
694205
2494
Bunlar basit, algısal kararlar.
11:48
We make thousands of them all the time,
264
696723
2360
Bu şekilde binlerce karar veriyoruz
11:51
and yet, language is getting in there
265
699107
1817
ama yine de dil olaya müdahele olarak
11:52
and fussing even with these tiny little
perceptual decisions that we make.
perceptual decisions that we make.
266
700948
4331
verdiğimiz küçük kararları bile etkiliyor.
11:58
Language can have really broad effects.
267
706787
1859
Çok geniş çapta etkileri de var.
12:00
So the case of grammatical gender
may be a little silly,
may be a little silly,
268
708670
3228
Bu dilbilimsel cinsiyet saçma görünse de
12:03
but at the same time,
grammatical gender applies to all nouns.
grammatical gender applies to all nouns.
269
711922
3833
tüm isimlere uygulanan bir kural.
12:08
That means language can shape
how you're thinking
how you're thinking
270
716061
2289
Yani bir isimle tarif edeceğiniz her şeyi
12:10
about anything that can be
named by a noun.
named by a noun.
271
718374
2887
nasıl düşüneceğinize yön verebilir.
12:14
That's a lot of stuff.
272
722185
1329
Bu gerçekten çok şey.
12:16
And finally, I gave you an example
of how language can shape things
of how language can shape things
273
724449
3257
Son olarak da
üzerimize yük olan bir konuda
üzerimize yük olan bir konuda
12:19
that have personal weight to us --
274
727730
1636
dilin nasıl etki yaptığını gördük,
12:21
ideas like blame and punishment
or eyewitness memory.
or eyewitness memory.
275
729390
2576
suç, ceza ve görgü tanığı konuları gibi.
12:23
These are important things
in our daily lives.
in our daily lives.
276
731990
2164
Bunlar günlük hayatımızdaki önemli şeyler.
12:28
Now, the beauty of linguistic diversity
is that it reveals to us
is that it reveals to us
277
736153
5001
Dilbilimsel çeşitliliğin güzel yanı şu,
12:33
just how ingenious and how flexible
the human mind is.
the human mind is.
278
741178
3947
insan aklının ne kadar maharetli
ve esnek olduğunu gösteriyor.
ve esnek olduğunu gösteriyor.
12:37
Human minds have invented
not one cognitive universe, but 7,000 --
not one cognitive universe, but 7,000 --
279
745775
4531
İnsan aklı bir değil,
7.000 bilişsel dünya yarattı,
7.000 bilişsel dünya yarattı,
12:42
there are 7,000 languages
spoken around the world.
spoken around the world.
280
750330
2358
dünyada 7.000 konuşulan dil var.
12:46
And we can create many more --
281
754010
1677
Daha fazlasını da yaratabiliriz.
12:47
languages, of course, are living things,
282
755711
3083
Diller yaşayan şeyler,
12:50
things that we can hone
and change to suit our needs.
and change to suit our needs.
283
758818
3766
ihtiyaçlarımıza göre
değiştirebileceğimiz şeyler.
değiştirebileceğimiz şeyler.
12:55
The tragic thing is that we're losing
so much of this linguistic diversity
so much of this linguistic diversity
284
763786
3483
İşin kötü yanı biz bu çeşitliliğin
büyük kısmını kaybediyoruz,
büyük kısmını kaybediyoruz,
12:59
all the time.
285
767293
1151
hem de sürekli.
13:00
We're losing about one language a week,
286
768468
1892
Haftada yaklaşık bir dil kaybediyoruz
13:02
and by some estimates,
287
770384
1466
ve tahminlere göre,
13:03
half of the world's languages
will be gone in the next hundred years.
will be gone in the next hundred years.
288
771874
3267
önümüzdeki yüz yıl içinde
dünya dillerinin yarısı yok olacak.
dünya dillerinin yarısı yok olacak.
13:07
And the even worse news is that right now,
289
775966
2822
Daha da kötüsü,
13:10
almost everything we know about
the human mind and human brain
the human mind and human brain
290
778812
3708
insan aklı ve beyni hakkında
bildiğimiz her şey
bildiğimiz her şey
13:14
is based on studies of usually American
English-speaking undergraduates
English-speaking undergraduates
291
782544
5028
genellikle üniversitelerdeki
İngilizce konuşan Amerikalı öğrencilerin
İngilizce konuşan Amerikalı öğrencilerin
13:19
at universities.
292
787596
1324
çalışmaları üzerine kurulu.
13:22
That excludes almost all humans. Right?
293
790742
3533
Bu da neredeyse tüm insanları
hariç tutuyor.
hariç tutuyor.
13:26
So what we know about the human mind
is actually incredibly narrow and biased,
is actually incredibly narrow and biased,
294
794299
4971
Yani insan aklı hakkında bildiklerimiz
inanılmaz düzeyde kısıtlı ve yanlı,
inanılmaz düzeyde kısıtlı ve yanlı,
13:31
and our science has to do better.
295
799294
3236
bilimin çok daha iyisini yapması lazım.
13:37
I want to leave you
with this final thought.
with this final thought.
296
805987
2259
Sizi son bir düşünceyle
bırakmak istiyorum.
bırakmak istiyorum.
13:40
I've told you about how speakers
of different languages think differently,
of different languages think differently,
297
808270
3513
Değişik diller konuşan insanların
nasıl farklı düşündüklerini anlattım,
nasıl farklı düşündüklerini anlattım,
ama tabii bu konu başka yerdeki
insanların nasıl düşündüğü hakkında değil.
insanların nasıl düşündüğü hakkında değil.
13:43
but of course, that's not about
how people elsewhere think.
how people elsewhere think.
298
811807
3284
13:47
It's about how you think.
299
815115
1419
Sizin nasıl düşündüğünüz hakkında.
13:48
It's how the language that you speak
shapes the way that you think.
shapes the way that you think.
300
816558
3606
Konuştuğunuz dilin sizin düşüncelerinizi
nasıl şekillendirdiği hakkında.
nasıl şekillendirdiği hakkında.
13:53
And that gives you the opportunity to ask,
301
821070
2576
Bu da size
şu soruyu sorma fırsatını veriyor:
şu soruyu sorma fırsatını veriyor:
13:55
"Why do I think the way that I do?"
302
823670
2071
''Niçin böyle düşünüyorum?''
13:57
"How could I think differently?"
303
825765
1596
''Nasıl daha farklı düşünebilirim?''
13:59
And also,
304
827908
1365
Ayrıca,
14:01
"What thoughts do I wish to create?"
305
829297
1727
''Nasıl düşünceler yaratmak istiyorum?''
14:03
Thank you very much.
306
831842
1159
Çok teşekkür ederim.
14:05
(Applause)
307
833025
2756
(Alkışlar)
ABOUT THE SPEAKER
Lera Boroditsky - Cognitive scientistLera Boroditsky is trying to figure out how humans get so smart.
Why you should listen
Lera Boroditsky is an associate professor of cognitive science at University of California San Diego and editor in chief of Frontiers in Cultural Psychology. She previously served on the faculty at MIT and at Stanford. Her research is on the relationships between mind, world and language (or how humans get so smart).
Boroditsky has been named one of 25 visionaries changing the world by the Utne Reader, and is also a Searle Scholar, a McDonnell scholar, recipient of an NSF Career award and an APA Distinguished Scientist lecturer. She once used the Indonesian exclusive "we" correctly before breakfast and was proud of herself about it all day.
Lera Boroditsky | Speaker | TED.com