TEDWomen 2017
Lera Boroditsky: How language shapes the way we think
Lera Boroditsky: Jak język kształtuje nasze myśli
Filmed:
Readability: 3.3
9,816,653 views
Na świecie używa się około 7000 języków, które różnią się dźwiękami, słownictwem i strukturą. Czy kształtują sposób, w jaki myślimy? Kognitywistka Lera Boroditsky przedstawia przykłady języków - od języków społeczności Aborygenów w Australii używającej stron świata zamiast słów "lewo" i "prawo", po kilka określeń koloru niebieskiego w języku rosyjskim - które sugerują, że odpowiedź na to pytanie brzmi "tak". "Piękno różnorodności językowej tkwi w tym, że odkrywa przed nami pomysłowość i elastyczność ludzkiego mózgu", twierdzi Boroditsky. "Ludzki umysł stworzył niejeden sposób patrzenia na świat, lecz siedem tysięcy".
Lera Boroditsky - Cognitive scientist
Lera Boroditsky is trying to figure out how humans get so smart. Full bio
Lera Boroditsky is trying to figure out how humans get so smart. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:12
So, I'll be speaking to you
using language ...
using language ...
0
940
2575
Będę do was mówić, używając języka...
00:16
because I can.
1
4090
1520
bo potrafię.
00:17
This is one these magical abilities
that we humans have.
that we humans have.
2
5634
3153
Ludzie posiadają tę magiczną umiejętność.
00:21
We can transmit really complicated
thoughts to one another.
thoughts to one another.
3
9114
3952
Umiemy przekazywać sobie
skomplikowane myśli.
skomplikowane myśli.
00:25
So what I'm doing right now is,
I'm making sounds with my mouth
I'm making sounds with my mouth
4
13479
3595
Wydaję teraz dźwięki za pomocą ust
00:29
as I'm exhaling.
5
17098
1215
podczas wydechu.
00:30
I'm making tones and hisses and puffs,
6
18337
2348
Używam tonów, syków i sapnięć,
00:32
and those are creating
air vibrations in the air.
air vibrations in the air.
7
20709
3010
które tworzą wibracje powietrza.
00:35
Those air vibrations are traveling to you,
8
23743
2446
Te wibracje docierają do was,
00:38
they're hitting your eardrums,
9
26213
1785
do bębenków usznych,
00:40
and then your brain takes
those vibrations from your eardrums
those vibrations from your eardrums
10
28022
4580
a potem mózg odbiera te wibracje
00:44
and transforms them into thoughts.
11
32626
2753
i zamienia je na myśli.
Oby.
00:48
I hope.
12
36031
1151
(Śmiech)
00:49
(Laughter)
13
37206
1003
Mam taką nadzieję.
00:50
I hope that's happening.
14
38233
1157
Dzięki tej zdolności
możemy przekazywać idee
możemy przekazywać idee
00:51
So because of this ability,
we humans are able to transmit our ideas
we humans are able to transmit our ideas
15
39414
4576
00:56
across vast reaches of space and time.
16
44014
2692
daleko w przestrzeni i czasie.
00:58
We're able to transmit
knowledge across minds.
knowledge across minds.
17
46730
4536
Możemy przekazywać wiedzę między umysłami.
01:03
I can put a bizarre new idea
in your mind right now.
in your mind right now.
18
51290
3161
Mogę podsunąć wam bardzo dziwny pomysł.
01:06
I could say,
19
54475
1155
Mogę powiedzieć:
01:08
"Imagine a jellyfish waltzing in a library
20
56367
3208
"Wyobraźcie sobie meduzę
tańczącą walca w bibliotece
tańczącą walca w bibliotece
01:11
while thinking about quantum mechanics."
21
59599
2176
i rozmyślającą o mechanice kwantowej".
01:13
(Laughter)
22
61799
1398
(Śmiech)
01:15
Now, if everything has gone
relatively well in your life so far,
relatively well in your life so far,
23
63221
3028
Jeśli wasze życie jest względnie normalne,
01:18
you probably haven't had
that thought before.
that thought before.
24
66273
2112
pomyśleliście o tym po raz pierwszy.
01:20
(Laughter)
25
68409
1002
(Śmiech)
Sprawiłam, że o tym pomyśleliście
01:21
But now I've just made you think it,
26
69435
1732
01:23
through language.
27
71191
1155
za pomocą języka.
01:24
Now of course, there isn't just
one language in the world,
one language in the world,
28
72654
2724
Nie mówi się w jednym języku na świecie,
ale używa się ich ponad 7000.
01:27
there are about 7,000 languages
spoken around the world.
spoken around the world.
29
75402
2645
Języki różnią się pod wieloma względami.
01:30
And all the languages differ
from one another in all kinds of ways.
from one another in all kinds of ways.
30
78071
3160
Mają różne dźwięki,
01:33
Some languages have different sounds,
31
81255
3091
01:36
they have different vocabularies,
32
84370
1719
słownictwo,
01:38
and they also have different structures --
33
86113
2039
strukturę,
co jest szczególnie ważne.
01:40
very importantly, different structures.
34
88176
1887
01:42
That begs the question:
35
90896
1192
Nasuwa się pytanie o to,
czy język kształtuje nasze myśli.
01:44
Does the language we speak
shape the way we think?
shape the way we think?
36
92112
2612
01:46
Now, this is an ancient question.
37
94748
1572
To pytanie stare jak świat.
01:48
People have been speculating
about this question forever.
about this question forever.
38
96344
3171
Spekulowano o tym od dawna.
01:51
Charlemagne, Holy Roman emperor, said,
39
99539
2317
Karol Wielki, cesarz rzymski, powiedział:
01:53
"To have a second language
is to have a second soul" --
is to have a second soul" --
40
101880
3036
"Znać inny język
to jak posiadać drugą duszę",
to jak posiadać drugą duszę",
01:56
strong statement
that language crafts reality.
that language crafts reality.
41
104940
2503
twierdząc, że język kreuje rzeczywistość.
01:59
But on the other hand,
Shakespeare has Juliet say,
Shakespeare has Juliet say,
42
107992
2990
Dlaczego więc Julia u Szekspira pyta:
"Czym jest nazwa?
02:03
"What's in a name?
43
111006
1151
To, co zwiemy różą,
pod inną nazwą równie by pachniało".
pod inną nazwą równie by pachniało".
02:04
A rose by any other name
would smell as sweet."
would smell as sweet."
44
112181
2334
02:07
Well, that suggests that maybe
language doesn't craft reality.
language doesn't craft reality.
45
115504
3053
Może język nie tworzy rzeczywistości.
02:10
These arguments have gone
back and forth for thousands of years.
back and forth for thousands of years.
46
118926
4006
Taka dyskusja toczy się od tysięcy lat.
02:15
But until recently,
there hasn't been any data
there hasn't been any data
47
123400
2731
Do niedawna nie było danych,
02:18
to help us decide either way.
48
126155
1556
które pomogłyby ją rozstrzygnąć.
02:20
Recently, in my lab
and other labs around the world,
and other labs around the world,
49
128230
2452
Moje laboratorium
wraz z innymi z całego świata
wraz z innymi z całego świata
rozpoczęły badania,
02:22
we've started doing research,
50
130706
1392
02:24
and now we have actual scientific data
to weigh in on this question.
to weigh in on this question.
51
132122
4437
które wiele wniosły do tej dyskusji.
02:28
So let me tell you about
some of my favorite examples.
some of my favorite examples.
52
136918
2541
Podam kilka ulubionych przykładów.
02:31
I'll start with an example
from an Aboriginal community in Australia
from an Aboriginal community in Australia
53
139846
3414
Zacznę od społeczności
Aborygenów z Australii,
Aborygenów z Australii,
02:35
that I had the chance to work with.
54
143284
1728
którą badałam.
Ich plemię nazywa się Kuuk Thaayorre.
02:37
These are the Kuuk Thaayorre people.
55
145036
1743
Żyją w Pormpuraaw
na zachodnim brzegu półwyspu Jork.
na zachodnim brzegu półwyspu Jork.
02:38
They live in Pormpuraaw
at the very west edge of Cape York.
at the very west edge of Cape York.
56
146803
3794
02:43
What's cool about Kuuk Thaayorre is,
57
151351
2236
Co ciekawe,
członkowie tego plemienia
nie znają słów "lewo" i "prawo".
nie znają słów "lewo" i "prawo".
02:45
in Kuuk Thaayorre, they don't use
words like "left" and "right,"
words like "left" and "right,"
58
153611
3058
Opisują wszystkie pojęcia,
używając kierunków geograficznych:
używając kierunków geograficznych:
02:48
and instead, everything
is in cardinal directions:
is in cardinal directions:
59
156693
2684
północ, południe, wschód, zachód.
02:51
north, south, east and west.
60
159401
1424
02:53
And when I say everything,
I really mean everything.
I really mean everything.
61
161425
2535
Mam na myśli naprawdę wszystko.
02:55
You would say something like,
62
163984
1551
Mówi się na przykład:
02:57
"Oh, there's an ant
on your southwest leg."
on your southwest leg."
63
165559
2512
"Masz mrówkę
na południowo-zachodniej nodze".
na południowo-zachodniej nodze".
03:01
Or, "Move your cup
to the north-northeast a little bit."
to the north-northeast a little bit."
64
169178
2656
Lub: "Przesuń kubek
na północny północny wschód".
na północny północny wschód".
03:04
In fact, the way that you say "hello"
in Kuuk Thaayorre is you say,
in Kuuk Thaayorre is you say,
65
172404
3480
Nawet "cześć" w języku
Kuuk Thaayorre oznacza:
Kuuk Thaayorre oznacza:
"W którą stronę idziesz?".
03:07
"Which way are you going?"
66
175908
1266
03:09
And the answer should be,
67
177198
1332
Odpowiedzią powinno być:
"Na północny północny wschód. A ty?".
03:11
"North-northeast in the far distance.
68
179014
1772
03:12
How about you?"
69
180810
1321
03:14
So imagine as you're walking
around your day,
around your day,
70
182155
3132
Wyobraźcie sobie, że przez cały dzień
03:17
every person you greet,
71
185311
1549
każdej osobie, którą spotkacie,
03:18
you have to report your heading direction.
72
186884
2071
musicie podać kierunek drogi.
03:20
(Laughter)
73
188979
1179
(Śmiech)
03:22
But that would actually get you
oriented pretty fast, right?
oriented pretty fast, right?
74
190182
3331
Szybko nauczylibyście się orientacji.
03:25
Because you literally
couldn't get past "hello,"
couldn't get past "hello,"
75
193537
2960
Nie dałoby się powiedzieć "cześć"
03:28
if you didn't know
which way you were going.
which way you were going.
76
196521
2075
bez wiedzy, w którą stronę się idzie.
03:31
In fact, people who speak languages
like this stay oriented really well.
like this stay oriented really well.
77
199969
3492
Użytkownicy takiego języka
mają świetną orientację,
mają świetną orientację,
03:35
They stay oriented better
than we used to think humans could.
than we used to think humans could.
78
203485
2925
znacznie przewyższającą to,
czego się spodziewano.
czego się spodziewano.
03:38
We used to think that humans
were worse than other creatures
were worse than other creatures
79
206840
2852
Sądziliśmy, że jesteśmy gorsi
od innych stworzeń
od innych stworzeń
z powodu biologicznej "wymówki",
03:41
because of some biological excuse:
80
209716
1716
03:43
"Oh, we don't have magnets
in our beaks or in our scales."
in our beaks or in our scales."
81
211456
3325
że nie mamy magnesu w dziobie czy łuskach.
03:46
No; if your language and your culture
trains you to do it,
trains you to do it,
82
214805
2942
Nieprawda. Język i kultura nas tego uczą.
03:49
actually, you can do it.
83
217771
1249
03:51
There are humans around the world
who stay oriented really well.
who stay oriented really well.
84
219044
3040
Są na świecie ludzie
ze świetną orientacją.
ze świetną orientacją.
03:54
And just to get us in agreement
85
222108
2128
Żebyście mogli zobaczyć,
03:56
about how different this is
from the way we do it,
from the way we do it,
86
224260
2595
jak bardzo różni się to
od naszego sposobu działania,
od naszego sposobu działania,
03:58
I want you all to close
your eyes for a second
your eyes for a second
87
226879
2764
chcę, żebyście zamknęli na chwilę oczy...
i wskazali południowy wschód.
04:02
and point southeast.
88
230887
1353
04:04
(Laughter)
89
232264
1710
(Śmiech)
04:05
Keep your eyes closed. Point.
90
233998
1578
Zamknijcie oczy i wskazujcie.
04:10
OK, so you can open your eyes.
91
238095
2017
Otwórzcie oczy.
04:12
I see you guys pointing there,
there, there, there, there ...
there, there, there, there ...
92
240136
3779
Pokazujecie tu i tam.
04:16
I don't know which way it is myself --
93
244529
1878
Sama nie wiem, który to kierunek...
04:18
(Laughter)
94
246431
1664
(Śmiech)
04:20
You have not been a lot of help.
95
248119
1658
Niewiele mi pomogliście.
04:21
(Laughter)
96
249801
1317
(Śmiech)
04:23
So let's just say the accuracy
in this room was not very high.
in this room was not very high.
97
251142
2920
Przyznajmy, że nie byliśmy precyzyjni.
04:26
This is a big difference in cognitive
ability across languages, right?
ability across languages, right?
98
254086
3360
Czy języki nie różnią się
pod względem zdolności poznawczych?
pod względem zdolności poznawczych?
04:29
Where one group -- very
distinguished group like you guys --
distinguished group like you guys --
99
257470
3395
Jedna, bardzo szacowna grupa ludzi
04:32
doesn't know which way is which,
100
260889
1563
nie wskaże poprawnie kierunku,
04:34
but in another group,
101
262476
1336
ale w innej grupie
04:35
I could ask a five-year-old
and they would know.
and they would know.
102
263836
2290
każde dziecko to potrafi.
04:38
(Laughter)
103
266150
1084
(Śmiech)
04:39
There are also really big differences
in how people think about time.
in how people think about time.
104
267258
3420
Są też ogromne różnice
w sposobach postrzegania czasu.
w sposobach postrzegania czasu.
04:42
So here I have pictures
of my grandfather at different ages.
of my grandfather at different ages.
105
270702
4017
Oto kilka zdjęć mojego dziadka
w różnym wieku.
w różnym wieku.
04:46
And if I ask an English speaker
to organize time,
to organize time,
106
274743
3227
Osoba angielskojęzyczna poproszona
o ułożenie ich chronologicznie
o ułożenie ich chronologicznie
04:49
they might lay it out this way,
107
277994
1485
zrobi to pewnie od lewej do prawej.
04:51
from left to right.
108
279503
1151
04:52
This has to do with writing direction.
109
280678
1831
Ma to związek z kierunkiem pisania.
04:54
If you were a speaker of Hebrew or Arabic,
110
282533
2026
Mówiący po hebrajsku lub arabsku
04:56
you might do it going
in the opposite direction,
in the opposite direction,
111
284583
2290
mogą ułożyć zdjęcia odwrotnie,
04:58
from right to left.
112
286897
1150
od prawej do lewej.
05:01
But how would the Kuuk Thaayorre,
113
289578
1585
Jak zrobią to Kuuk Thaayorre,
05:03
this Aboriginal group I just
told you about, do it?
told you about, do it?
114
291187
2394
Aborygeni, o których opowiadałam?
05:05
They don't use words
like "left" and "right."
like "left" and "right."
115
293605
2118
Nie mają słów "lewo" i "prawo".
05:07
Let me give you hint.
116
295747
1492
Podpowiem wam.
05:09
When we sat people facing south,
117
297263
2551
Kiedy są zwróceni w kierunku południowym,
05:11
they organized time from left to right.
118
299838
1858
organizują czas od lewej do prawej.
05:14
When we sat them facing north,
119
302391
2183
Kiedy są zwróceni w kierunku północnym,
05:16
they organized time from right to left.
120
304598
1975
organizują czas od prawej do lewej.
05:19
When we sat them facing east,
121
307026
2055
Kiedy są zwróceni na wschód,
05:21
time came towards the body.
122
309105
1740
czas płynie w stronę ciała.
05:23
What's the pattern?
123
311608
1311
Widzicie wzór?
05:26
East to west, right?
124
314056
1699
Ze wschodu na zachód.
05:27
So for them, time doesn't actually
get locked on the body at all,
get locked on the body at all,
125
315779
3502
Dla nich czas nie zamknął się w ciele,
05:31
it gets locked on the landscape.
126
319305
1540
lecz w otoczeniu.
05:32
So for me, if I'm facing this way,
127
320869
1718
Jeśli stanę zwrócona w tym kierunku,
05:34
then time goes this way,
128
322611
1157
czas płynie tam,
05:35
and if I'm facing this way,
then time goes this way.
then time goes this way.
129
323792
2473
jeśli w tym kierunku, czas płynie tak.
05:38
I'm facing this way, time goes this way --
130
326289
2000
Kiedy patrzę tu, płynie w tym kierunku.
05:40
very egocentric of me to have
the direction of time chase me around
the direction of time chase me around
131
328313
3967
Egoistycznie zmuszam czas,
żeby dopasował się do mnie,
żeby dopasował się do mnie,
05:44
every time I turn my body.
132
332304
1640
kiedy się obracam.
05:46
For the Kuuk Thaayorre,
time is locked on the landscape.
time is locked on the landscape.
133
334598
2647
Dla Kuuk Thaayorre
czas zamknął się w otoczeniu.
czas zamknął się w otoczeniu.
05:49
It's a dramatically different way
of thinking about time.
of thinking about time.
134
337269
2819
To całkowicie różny
sposób postrzegania czasu.
sposób postrzegania czasu.
05:52
Here's another really smart human trick.
135
340112
1911
To kolejna sprytna sztuczka.
05:54
Suppose I ask you
how many penguins are there.
how many penguins are there.
136
342047
2213
Powiedzcie, ile jest pingwinów.
05:56
Well, I bet I know how you'd solve
that problem if you solved it.
that problem if you solved it.
137
344958
3154
Wiem, jak poradzicie sobie z tym zadaniem.
06:00
You went, "One, two, three,
four, five, six, seven, eight."
four, five, six, seven, eight."
138
348136
2827
"Raz, dwa, trzy, cztery,
pięć, sześć, siedem, osiem".
pięć, sześć, siedem, osiem".
06:02
You counted them.
139
350987
1164
Policzycie je.
06:04
You named each one with a number,
140
352175
1609
Każdemu dacie numer,
06:05
and the last number you said
was the number of penguins.
was the number of penguins.
141
353808
2636
a ostatni z nich
będzie równy liczbie pingwinów.
będzie równy liczbie pingwinów.
06:08
This is a little trick
that you're taught to use as kids.
that you're taught to use as kids.
142
356468
2862
Tę sztuczkę poznaje się w dzieciństwie.
06:11
You learn the number list
and you learn how to apply it.
and you learn how to apply it.
143
359354
3051
Uczy się używać list numerycznych.
06:14
A little linguistic trick.
144
362787
1446
Mała sztuczka językowa.
06:16
Well, some languages don't do this,
145
364804
1677
W niektórych językach tak nie jest,
06:18
because some languages
don't have exact number words.
don't have exact number words.
146
366505
3149
bo brakuje słów na konkretne liczby.
06:22
They're languages that don't have
a word like "seven"
a word like "seven"
147
370039
2897
Są języki, w których nie ma słów
"siedem" czy "osiem".
"siedem" czy "osiem".
06:24
or a word like "eight."
148
372960
1401
06:27
In fact, people who speak
these languages don't count,
these languages don't count,
149
375033
2658
Użytkownicy tych języków nie umieją liczyć
06:29
and they have trouble
keeping track of exact quantities.
keeping track of exact quantities.
150
377715
2997
i mają problem z określaniem
dokładnej liczby rzeczy.
dokładnej liczby rzeczy.
06:32
So, for example, if I ask you
to match this number of penguins
to match this number of penguins
151
380736
3929
Jeśli na przykład poproszę was
o dopasowanie liczby pingwinów
o dopasowanie liczby pingwinów
06:36
to the same number of ducks,
152
384689
2264
do takiej samej liczby kaczek,
06:38
you would be able to do that by counting.
153
386977
2144
będziecie umieli to zrobić, licząc.
06:41
But folks who don't have
that linguistic trait can't do that.
that linguistic trait can't do that.
154
389145
3855
Ludzie bez takich sztuczek językowych
nie będą w stanie tego zrobić.
nie będą w stanie tego zrobić.
06:47
Languages also differ in how
they divide up the color spectrum --
they divide up the color spectrum --
155
395653
3154
Języki różnią się także
w dzieleniu spektrum barw,
w dzieleniu spektrum barw,
06:50
the visual world.
156
398831
1150
w świecie obrazu.
06:52
Some languages have
lots of words for colors,
lots of words for colors,
157
400348
2152
Niektóre mają wiele słów
określających kolory,
określających kolory,
06:54
some have only a couple words,
"light" and "dark."
"light" and "dark."
158
402524
2364
inne tylko kilka, "jasny" i "ciemny".
06:56
And languages differ in where they put
boundaries between colors.
boundaries between colors.
159
404912
3623
Różnice są też w granicach między barwami.
07:00
So, for example, in English,
there's a world for blue
there's a world for blue
160
408559
3215
W angielskim słowo "niebieski"
07:03
that covers all of the colors
that you can see on the screen,
that you can see on the screen,
161
411798
3135
obejmuje wszystkie kolory
widoczne na ekranie,
widoczne na ekranie,
ale w rosyjskim nie używa się
pojedynczego słowa.
pojedynczego słowa.
07:06
but in Russian, there isn't a single word.
162
414957
2006
07:08
Instead, Russian speakers
have to differentiate
have to differentiate
163
416987
2206
Rosjanie rozróżniają
jasnoniebieski, "gołuboj",
07:11
between light blue, "goluboy,"
164
419217
1471
07:12
and dark blue, "siniy."
165
420712
1576
i ciemnoniebieski, "sinyj".
07:15
So Russians have this lifetime
of experience of, in language,
of experience of, in language,
166
423138
3983
Rosjanie przez całe życie
dostrzegają dzięki językowi
dostrzegają dzięki językowi
07:19
distinguishing these two colors.
167
427145
1869
różnicę między tymi dwiema barwami.
07:21
When we test people's ability
to perceptually discriminate these colors,
to perceptually discriminate these colors,
168
429038
3963
Jeśli sprawdzimy zdolność
do rozróżniania tych dwóch barw,
do rozróżniania tych dwóch barw,
07:25
what we find is that
Russian speakers are faster
Russian speakers are faster
169
433025
2521
odkryjemy, że Rosjanie
są w tym znacznie szybsi.
są w tym znacznie szybsi.
07:27
across this linguistic boundary.
170
435570
1558
07:29
They're faster to be able
to tell the difference
to tell the difference
171
437152
2282
Szybciej zauważą różnicę
między błękitem i granatowym.
07:31
between a light and dark blue.
172
439458
1458
07:33
And when you look at people's brains
as they're looking at colors --
as they're looking at colors --
173
441299
3264
Badanie mózgu patrzących na kolory,
07:36
say you have colors shifting slowly
from light to dark blue --
from light to dark blue --
174
444587
3335
które powoli przechodzą
z jasnoniebieskiego do ciemnoniebieskiego,
z jasnoniebieskiego do ciemnoniebieskiego,
07:40
the brains of people who use
different words for light and dark blue
different words for light and dark blue
175
448798
4452
pokazuje, że osoby posługujące się
osobnymi określeniami na te kolory,
osobnymi określeniami na te kolory,
07:45
will give a surprised reaction
as the colors shift from light to dark,
as the colors shift from light to dark,
176
453274
3510
zareagują z zaskoczeniem
na zmianę odcienia,
na zmianę odcienia,
07:48
as if, "Ooh, something
has categorically changed,"
has categorically changed,"
177
456808
3182
tak jakby coś się bardzo zmieniło.
07:52
whereas the brains
of English speakers, for example,
of English speakers, for example,
178
460014
2446
Z kolei mózg osób anglojęzycznych,
które nie rozróżniają tych odcieni,
07:54
that don't make
this categorical distinction,
this categorical distinction,
179
462484
2140
nie reagują zaskoczeniem,
07:56
don't give that surprise,
180
464648
1196
bo nic się dla nich istotnie nie zmienia.
07:57
because nothing is categorically changing.
181
465868
2083
08:02
Languages have all kinds
of structural quirks.
of structural quirks.
182
470054
2504
Języki mają mnóstwo dziwnych struktur.
08:04
This is one of my favorites.
183
472582
1337
To jedna z moich ulubionych.
08:05
Lots of languages have grammatical gender;
184
473943
2432
Wiele języków posiada rodzaj gramatyczny,
08:08
every noun gets assigned a gender,
often masculine or feminine.
often masculine or feminine.
185
476399
4630
każdy rzeczownik ma rodzaj,
często męski lub żeński.
często męski lub żeński.
08:13
And these genders differ across languages.
186
481053
2057
Rodzaje różnią się w zależności od języka.
08:15
So, for example, the sun is feminine
in German but masculine in Spanish,
in German but masculine in Spanish,
187
483134
4541
W niemieckim słońce ma rodzaj żeński,
w hiszpańskim - męski,
w hiszpańskim - męski,
08:19
and the moon, the reverse.
188
487699
1348
z księżycem jest odwrotnie.
08:21
Could this actually have any
consequence for how people think?
consequence for how people think?
189
489634
3462
Czy wpływa to na sposób myślenia?
08:25
Do German speakers think of the sun
as somehow more female-like,
as somehow more female-like,
190
493120
3994
Czy użytkownicy niemieckiego
nadają słońcu kobiecy charakter,
nadają słońcu kobiecy charakter,
08:29
and the moon somehow more male-like?
191
497138
1906
księżycowi natomiast bardziej męski?
08:31
Actually, it turns out that's the case.
192
499767
1906
Tak, naprawdę tak jest.
08:33
So if you ask German and Spanish speakers
to, say, describe a bridge,
to, say, describe a bridge,
193
501697
5423
Hiszpan i Niemiec
poproszeni o opisanie mostu,
poproszeni o opisanie mostu,
08:39
like the one here --
194
507144
1436
takiego jak ten...
08:40
"bridge" happens to be grammatically
feminine in German,
feminine in German,
195
508604
3349
"Most" w niemieckim ma rodzaj żeński,
08:43
grammatically masculine in Spanish --
196
511977
2156
a w hiszpańskim - męski.
08:46
German speakers are more likely
to say bridges are "beautiful," "elegant"
to say bridges are "beautiful," "elegant"
197
514157
4318
Niemcy cześciej opiszą
go jako "piękny" czy "elegancki",
go jako "piękny" czy "elegancki",
08:50
and stereotypically feminine words.
198
518499
2127
używając słów stereotypowo kobiecych.
08:52
Whereas Spanish speakers
will be more likely to say
will be more likely to say
199
520650
2509
Hiszpanie prawdopodobnie powiedzą,
08:55
they're "strong" or "long,"
200
523183
1546
że jest "mocny" lub "długi",
08:56
these masculine words.
201
524753
1386
użyją tego typu męskich słów.
09:00
(Laughter)
202
528849
1680
(Śmiech)
09:03
Languages also differ in how
they describe events, right?
they describe events, right?
203
531396
4122
Języki na różne sposoby opisują zdarzenia.
09:08
You take an event like this, an accident.
204
536060
2346
Na przykład takie zdarzenie jak wypadek.
09:10
In English, it's fine to say,
"He broke the vase."
"He broke the vase."
205
538430
2788
W angielskim można powiedzieć:
"On zbił wazon".
"On zbił wazon".
09:13
In a language like Spanish,
206
541869
2544
W języku hiszpańskim
09:16
you might be more likely
to say, "The vase broke,"
to say, "The vase broke,"
207
544437
2847
częściej powiemy: "Wazon się zbił"
09:19
or, "The vase broke itself."
208
547308
1561
lub "Wazon się stłukł".
09:21
If it's an accident, you wouldn't say
that someone did it.
that someone did it.
209
549332
3222
Jeśli to wypadek, nie powiemy,
że ktoś to zrobił.
że ktoś to zrobił.
09:24
In English, quite weirdly,
we can even say things like,
we can even say things like,
210
552578
3406
Co dziwne w angielskim
można nawet powiedzieć:
można nawet powiedzieć:
09:28
"I broke my arm."
211
556008
1247
"Złamałem sobie rękę".
09:29
Now, in lots of languages,
212
557953
1834
W wielu innych językach
09:31
you couldn't use that construction
unless you are a lunatic
unless you are a lunatic
213
559811
3171
takiego zwrotu użyją tylko wariaci,
09:35
and you went out
looking to break your arm --
looking to break your arm --
214
563006
2129
którzy tylko czekali,
żeby złamać sobie rękę
żeby złamać sobie rękę
09:37
(Laughter)
215
565159
1002
(Śmiech)
09:38
and you succeeded.
216
566185
1151
i udało im się to.
09:39
If it was an accident,
you would use a different construction.
you would use a different construction.
217
567360
3264
W razie wypadku używa się innego zwrotu.
09:42
Now, this has consequences.
218
570648
1805
Ma to swoje konsekwencje.
09:44
So, people who speak different languages
will pay attention to different things,
will pay attention to different things,
219
572477
4188
Mówiący innymi językami
zwrócą uwagę na różne rzeczy
zwrócą uwagę na różne rzeczy
09:48
depending on what their language
usually requires them to do.
usually requires them to do.
220
576689
3406
zależnie od przyzwyczajeń językowych.
09:52
So we show the same accident
to English speakers and Spanish speakers,
to English speakers and Spanish speakers,
221
580119
4172
Pokażmy ten sam wypadek
Anglikom i Hiszpanom:
Anglikom i Hiszpanom:
09:56
English speakers will remember who did it,
222
584315
3285
Anglik zapamięta winowajcę,
10:00
because English requires you
to say, "He did it; he broke the vase."
to say, "He did it; he broke the vase."
223
588525
3414
bo w angielskim powiemy:
"To on rozbił wazon".
"To on rozbił wazon".
10:03
Whereas Spanish speakers might be
less likely to remember who did it
less likely to remember who did it
224
591963
3203
Z kolei Hiszpanie
rzadziej zapamiętają winnego,
rzadziej zapamiętają winnego,
10:07
if it's an accident,
225
595190
1151
jeżeli był to wypadek,
10:08
but they're more likely to remember
that it was an accident.
that it was an accident.
226
596365
2829
ale częściej będą pamiętać,
że zdarzyło się to niechcący.
że zdarzyło się to niechcący.
10:11
They're more likely
to remember the intention.
to remember the intention.
227
599218
2436
Częściej zapamiętają intencje.
10:13
So, two people watch the same event,
228
601678
3083
Dwie osoby widzą to samo zdarzenie,
10:16
witness the same crime,
229
604785
2081
są świadkami tej samej zbrodni,
10:18
but end up remembering
different things about that event.
different things about that event.
230
606890
3046
ale zapamiętują inne szczegóły.
10:22
This has implications, of course,
for eyewitness testimony.
for eyewitness testimony.
231
610564
3259
Ma to oczywiście wpływ na ich zeznania.
10:26
It also has implications
for blame and punishment.
for blame and punishment.
232
614590
2362
Wpływa też na ocenę winy i kary.
10:28
So if you take English speakers
233
616976
1807
W przypadku Anglików,
10:30
and I just show you
someone breaking a vase,
someone breaking a vase,
234
618807
2164
którym pokażemy kogoś tłukącego wazon
10:32
and I say, "He broke the vase,"
as opposed to "The vase broke,"
as opposed to "The vase broke,"
235
620995
3855
i powiemy "On rozbił wazon"
zamiast "Wazon się rozbił",
zamiast "Wazon się rozbił",
10:37
even though you can witness it yourself,
236
625504
1913
nawet jeśli sami wszystko widzieli,
10:39
you can watch the video,
237
627441
1268
jeśli zobaczą nagranie,
10:40
you can watch the crime against the vase,
238
628733
2162
zobaczą zbrodnię na wazonie,
10:44
you will punish someone more,
239
632157
1767
ukarzą kogoś bardziej,
10:45
you will blame someone more
if I just said, "He broke it,"
if I just said, "He broke it,"
240
633948
2853
obciążą go większą winą,
jeśli powiemy, że "Rozbił wazon"
jeśli powiemy, że "Rozbił wazon"
10:48
as opposed to, "It broke."
241
636825
1493
zamiast "Wazon się zbił".
10:50
The language guides
our reasoning about events.
our reasoning about events.
242
638931
3323
Język kieruje naszymi
wnioskami ze zdarzeń.
wnioskami ze zdarzeń.
10:55
Now, I've given you a few examples
243
643996
2886
Podałam kilka przykładów tego,
jak silnie język kształtuje nasze myśli
10:58
of how language can profoundly
shape the way we think,
shape the way we think,
244
646906
3727
11:02
and it does so in a variety of ways.
245
650657
2175
i na jak wiele różnych sposobów.
11:04
So language can have big effects,
246
652856
1931
Język może mieć ogromny wpływ,
11:06
like we saw with space and time,
247
654811
1742
jak w przypadku czasu i przestrzeni,
11:08
where people can lay out space and time
248
656577
1906
które dana osoba może opisać
11:10
in completely different
coordinate frames from each other.
coordinate frames from each other.
249
658507
3241
w całkowicie inny sposób.
11:14
Language can also have
really deep effects --
really deep effects --
250
662781
2234
Różnice językowe sięgają bardzo głęboko,
11:17
that's what we saw
with the case of number.
with the case of number.
251
665039
2184
chociażby w przypadku liczb.
11:19
Having count words in your language,
252
667572
2043
Liczenie we własnym języku,
11:21
having number words,
253
669639
1220
posiadanie liczb,
11:22
opens up the whole world of mathematics.
254
670883
2561
otwiera przed nami świat matematyki.
11:25
Of course, if you don't count,
you can't do algebra,
you can't do algebra,
255
673468
2503
Jeśli nie umiesz liczyć,
nie nauczysz się algebry,
nie nauczysz się algebry,
11:27
you can't do any of the things
256
675995
1564
nie zrobisz niczego potrzebnego
do zbudowania takiej sali
do zbudowania takiej sali
11:29
that would be required
to build a room like this
to build a room like this
257
677583
2743
11:32
or make this broadcast, right?
258
680350
2004
albo do przygotowania takiego programu.
11:34
This little trick of number words
gives you a stepping stone
gives you a stepping stone
259
682836
2863
Sztuczka z liczbami to pierwszy krok
11:37
into a whole cognitive realm.
260
685723
1481
do nowej sfery poznania.
11:40
Language can also have
really early effects,
really early effects,
261
688420
2295
Wpływ języka może zacząć się wcześnie,
11:42
what we saw in the case of color.
262
690739
2870
tak jak dzieje się to w przypadku barw.
11:46
These are really simple,
basic, perceptual decisions.
basic, perceptual decisions.
263
694205
2494
To bardzo proste wybory w postrzeganiu,
11:48
We make thousands of them all the time,
264
696723
2360
cały czas podejmujemy ich tysiące,
11:51
and yet, language is getting in there
265
699107
1817
a jednak język wciska się między nie,
11:52
and fussing even with these tiny little
perceptual decisions that we make.
perceptual decisions that we make.
266
700948
4331
wpływa na najmniejsze
z decyzji percepcyjnych.
z decyzji percepcyjnych.
11:58
Language can have really broad effects.
267
706787
1859
Język może mieć bardzo duży wpływ.
12:00
So the case of grammatical gender
may be a little silly,
may be a little silly,
268
708670
3228
Przykład rodzaju gramatycznego
może być trochę niemądry,
może być trochę niemądry,
12:03
but at the same time,
grammatical gender applies to all nouns.
grammatical gender applies to all nouns.
269
711922
3833
ale rodzaj gramatyczny
dotyczy wszystkich rzeczowników.
dotyczy wszystkich rzeczowników.
To znaczy, że język wpływa
na sposób myślenia
na sposób myślenia
12:08
That means language can shape
how you're thinking
how you're thinking
270
716061
2289
12:10
about anything that can be
named by a noun.
named by a noun.
271
718374
2887
o każdej rzeczy określanej
przez jakiś rzeczownik.
przez jakiś rzeczownik.
12:14
That's a lot of stuff.
272
722185
1329
Jest ich naprawdę wiele.
12:16
And finally, I gave you an example
of how language can shape things
of how language can shape things
273
724449
3257
Podałam też przykład tego,
jak język kształtuje rzeczy
jak język kształtuje rzeczy
12:19
that have personal weight to us --
274
727730
1636
o znaczeniu osobistym:
12:21
ideas like blame and punishment
or eyewitness memory.
or eyewitness memory.
275
729390
2576
winę i karę czy pamięć świadków.
12:23
These are important things
in our daily lives.
in our daily lives.
276
731990
2164
To ważne rzeczy w naszej codzienności.
12:28
Now, the beauty of linguistic diversity
is that it reveals to us
is that it reveals to us
277
736153
5001
Piękno różnorodności językowej
tkwi w tym, że pokazuje,
tkwi w tym, że pokazuje,
12:33
just how ingenious and how flexible
the human mind is.
the human mind is.
278
741178
3947
jak pomysłowy i elastyczny
jest ludzki umysł.
jest ludzki umysł.
12:37
Human minds have invented
not one cognitive universe, but 7,000 --
not one cognitive universe, but 7,000 --
279
745775
4531
Nasz umysł stworzył
7000 sposobów patrzenia na świat,
7000 sposobów patrzenia na świat,
12:42
there are 7,000 languages
spoken around the world.
spoken around the world.
280
750330
2358
bo tylu języków używa się na świecie.
12:46
And we can create many more --
281
754010
1677
Możemy stworzyć ich o wiele więcej,
12:47
languages, of course, are living things,
282
755711
3083
języki są przecież żywe,
12:50
things that we can hone
and change to suit our needs.
and change to suit our needs.
283
758818
3766
możemy je doskonalić
i dopasowywać do potrzeb.
i dopasowywać do potrzeb.
12:55
The tragic thing is that we're losing
so much of this linguistic diversity
so much of this linguistic diversity
284
763786
3483
To smutne, że dużą część
językowej różnorodności
językowej różnorodności
12:59
all the time.
285
767293
1151
tracimy bezpowrotnie.
13:00
We're losing about one language a week,
286
768468
1892
Co tydzień znika jakiś język,
13:02
and by some estimates,
287
770384
1466
a według niektórych szacunków
13:03
half of the world's languages
will be gone in the next hundred years.
will be gone in the next hundred years.
288
771874
3267
połowa języków świata zniknie
w ciągu następnych stu lat.
w ciągu następnych stu lat.
13:07
And the even worse news is that right now,
289
775966
2822
Co gorsza, nawet teraz,
13:10
almost everything we know about
the human mind and human brain
the human mind and human brain
290
778812
3708
prawie wszystko, co wiemy o ludzkim mózgu,
13:14
is based on studies of usually American
English-speaking undergraduates
English-speaking undergraduates
291
782544
5028
oparte jest na badaniach
amerykańskich studentów,
amerykańskich studentów,
którzy posługują się tylko angielskim.
13:19
at universities.
292
787596
1324
13:22
That excludes almost all humans. Right?
293
790742
3533
To wyklucza większość ludzkości.
13:26
So what we know about the human mind
is actually incredibly narrow and biased,
is actually incredibly narrow and biased,
294
794299
4971
Wszystko, co wiemy o ludzkim mózgu,
jest ograniczone i nieobiektywne,
jest ograniczone i nieobiektywne,
13:31
and our science has to do better.
295
799294
3236
musimy bardziej się postarać.
13:37
I want to leave you
with this final thought.
with this final thought.
296
805987
2259
Zostawię was z pewną myślą.
13:40
I've told you about how speakers
of different languages think differently,
of different languages think differently,
297
808270
3513
Mówiłam, że w różnych językach
myśli się inaczej,
myśli się inaczej,
13:43
but of course, that's not about
how people elsewhere think.
how people elsewhere think.
298
811807
3284
ale nie chodzi tu o to,
jak myślą ludzie gdzie indziej.
jak myślą ludzie gdzie indziej.
13:47
It's about how you think.
299
815115
1419
Chodzi o to, jak wy myślicie.
13:48
It's how the language that you speak
shapes the way that you think.
shapes the way that you think.
300
816558
3606
Jak wasz język kształtuje wasze myśli.
13:53
And that gives you the opportunity to ask,
301
821070
2576
To okazja, by zadać sobie pytanie:
13:55
"Why do I think the way that I do?"
302
823670
2071
"Dlaczego myślę w ten sposób?",
13:57
"How could I think differently?"
303
825765
1596
"Jak mógłbym myśleć inaczej"?
13:59
And also,
304
827908
1365
albo:
14:01
"What thoughts do I wish to create?"
305
829297
1727
"Jakie myśli chciałabym tworzyć?".
14:03
Thank you very much.
306
831842
1159
Dziękuję bardzo.
14:05
(Applause)
307
833025
2756
(Brawa)
ABOUT THE SPEAKER
Lera Boroditsky - Cognitive scientistLera Boroditsky is trying to figure out how humans get so smart.
Why you should listen
Lera Boroditsky is an associate professor of cognitive science at University of California San Diego and editor in chief of Frontiers in Cultural Psychology. She previously served on the faculty at MIT and at Stanford. Her research is on the relationships between mind, world and language (or how humans get so smart).
Boroditsky has been named one of 25 visionaries changing the world by the Utne Reader, and is also a Searle Scholar, a McDonnell scholar, recipient of an NSF Career award and an APA Distinguished Scientist lecturer. She once used the Indonesian exclusive "we" correctly before breakfast and was proud of herself about it all day.
Lera Boroditsky | Speaker | TED.com